Διδακτική αξιοποίηση της έννοιας της Συνοχής
Η συνοχή, όπως και η συνεκτικότητα,
αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της κειμενικότητας. Άλλωστε, η έννοια της
κειμενικότητας δεν περιορίζεται στη σύνταξη ή τη μορφολογία, καθώς εμπεριέχει
τη λειτουργική χρήση των γραμματικών και συντακτικών δομών μέσα στον πραγματικό
χρόνο και τη διεπίδρασή τους με άλλους παράγοντες, που τη συναποτελούν, όπως
είναι η συνεκτικότητα.[1] Με
τον όρο της συνοχής (γλωσσικής) αναφερόμαστε στην αμοιβαία αλληλοσυσχέτιση των
γλωσσικών υπομονάδων του κειμένου σε ενιαία και συγκροτημένη ακολουθία.[2] Η
έννοια της συνοχής είναι σημαντική για την αποτελεσματική ανάγνωση ενός
κειμένου, καθώς η ερμηνεία/κατανόηση ενός στοιχείου της πρότασης εξαρτάται από
την ερμηνεία κάποιου άλλου.
Ο όρος αναφέρεται στα ποικίλα
γλωσσικά μέσα (γραμματικά, λεξιλογικά, φωνολογικά), με τα οποία οι προτάσεις
συνδέονται μεταξύ τους, ώστε να αποτελέσουν μεγαλύτερες ενότητες λόγου. Οι
σχέσεις μεταξύ των γραμματικών και των λεξιλογικών στοιχείων των προτάσεων που
συγκροτούν το κείμενο στην αρχική του διάταξη και μας καθοδηγούν σε κάθε
αναδιάταξη των συστατικών του στοιχείων λέγονται συνοχικοί δεσμοί. Οι συνοχικοί
δεσμοί είναι διαφόρων ειδών. Οι κυριότεροι από αυτούς είναι η προσωπική
αναφορά, οι λεξικές σχέσεις και η συνδεκτικότητα.
Από τη μια, με την προσωπική
αναφορά, ονοματική (κυρίως με αντωνυμίες) και ρηματική (η λειτουργία των
εξαρτημένων μορφημάτων του ρήματος που δηλώνει την κατηγορία του προσώπου),
οργανώνεται το σύστημα ταύτισης των προσώπων στο κείμενο. Στις περισσότερες
περιπτώσεις η ονοματική αναφορά συνδυάζεται με τη ρηματική αναφορά. Από την
άλλη, στην κατηγορία των λεξικών σχέσεων ανήκει κάθε σχέση που αφορά λεξικά
μορφήματα,[3] όπως
με τη χρήση ποικίλων γλωσσικών τεχνικών. Ένα τέτοιο παράδειγμα συνιστά η
επανάληψη (ρητή επανάληψη ή επανεμφάνιση ενός στοιχείου με διαφορετική
γραμματική κατηγορία), ο παραλληλισμός, η παράφραση, η έλλειψη ή η παράλειψη
στοιχείων που προμημονεύτηκαν[4].
Τέλος, η συνδετικότητα αναφέρεται
στη χρήση συνδετικών εκφράσεων, για να δηλωθούν σημασιολογικές σχέσεις. Στη
βιβλιογραφία οι συνδετικές και μεταβατικές λέξεις και εκφράσεις, με τις οποίες
επιτυγχάνεται η σύνδεση των προτάσεων και των παραγράφων ενός κειμένου,
ορίζονται ως κειμενικοί δείκτες και παρομοιάζονται με τις πινακίδες σήμανσης
των δρόμων, που ενημερώνουν τον οδηγό για το τι ακολουθεί.[5] Με
άλλα λόγια, αυτές οι λέξεις και εκφράσεις συνδέουν από τη μια στο μικροεπίπεδο
του λόγου όμορες προτάσεις και από την άλλη στο μακροεπίπεδο του κειμένου
οικοδομούν τον άξονα συσχέτισης, ο οποίος διέπει το κείμενο και γύρω από τον
οποίο οργανώνονται οι πληροφορίες του.
Ανάλογα με το είδος του κειμένου
(αφηγηματικό, μη αφηγηματικό) οι διαρθρωτικές λέξεις και εκφράσεις δηλώνουν μια
ποικιλία σχέσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις ακόλουθες:
Ø Συνδετικές
σχέσεις: και, επιπλέον, εκτός από αυτά, επιπρόσθετα…
Ø Αντιθετικές
σχέσεις: Όμως, ωστόσο, αντίθετα, παρόλο που, στον αντίποδα της
αναφοράς…
Ø Διαζευκτικές
σχέσεις: ή, είτε…είτε, ούτε…ούτε
Ø Συγκριτικές
σχέσεις: Συγκριτικά με, περισσότερο από, ιεράρχηση των,
κατάταξη με κριτήρια τη σημασία…
Ø Επεξηγηματικές
σχέσεις: Δηλαδή, με αυτό εννοώ, αποσαφηνίζοντας,
εξηγώντας…
Ø Επαναληπτικές
σχέσεις: Με άλλα λόγια, επαναλαμβάνω, επανέρχομαι στο
θέμα…
Ø Επιμεριστικές
σχέσεις: Από τη μια…από την άλλη, ο πρώτος λόγος…ο άλλος
λόγος…
Ø Συμπερασματικές
σχέσεις: Συνεπώς, έτσι, επομένως, ως εκ τούτου,
καταλήγουμε στο συμπέρασμα…
Ø Χρονικές
σχέσεις: Έπειτα, αργότερα, όταν, αφού, ταυτόχρονα…
Ø Αιτιολογικές
σχέσεις: Επειδή, διότι, με το αιτιολογικό, εξαιτίας…
Ø Υποθετικές
σχέσεις: Αν, με τον όρο ότι, με την προϋπόθεση ότι…
Από
την άλλη, ένας τρόπος, για να μελετηθεί ο βαθμός γλωσσικής συνοχής ενός
κειμένου, είναι να εξετάσουμε τον τρόπο σύνδεσης των προτάσεων, αν δηλαδή
κυριαρχεί η κατά παράταξη ή καθ’ υπόταξη σύνδεση. Τα μαθητικά κείμενα, για
παράδειγμα, χαρακτηρίζονται από αποσπασματικότητα, η οποία συντακτικά
εκφράζεται με ασύνδετη ή με κατά παράταξη σύνδεση των προτάσεων.[6] Η
καθ’ υπόταξη σύνδεση, αντίθετα, εκφράζει ανώτερο επίπεδο σκέψης και λόγου,
διότι δεν αρκείται στην απλή παράθεση πληροφοριών και θέσεων, αλλά εισέρχεται
στη συσχέτιση των δεδομένων.[7]
|
Παραδείγματα
|
|
Παράδειγμα 1
|
Η
συλλογιστική προσέγγισης του θέματος βασίζεται στην παραδοχή ότι η διαμόρφωση
της κοινωνικής συμπεριφοράς κάθε ατόμου συνιστά δημιούργημα της επιρροής, κυρίως, του
περιβαλλοντικού παράγοντα. Με άλλα
λόγια, στην κοινωνική
συμπεριφορά συμπυκνώνονται οι εμπειρίες,
τα βιώματα, οι στάσεις, οι αντιλήψεις, οι νοοτροπίες, οι πληροφορίες και, γενικά,
οι ιδιαιτερότητες που βιώνει κάθε άτομο μέσα από τη συναναστροφή και την
αλληλεπίδρασή του με πρόσωπα, θεσμούς, περιστάσεις και, συνολικά, με τη
λειτουργία του κοινωνικού συστήματος. Αυτό σημαίνει, τελικά, ότι η κάθε
οικογένεια, το κάθε σχολείο και, γενικά, η κάθε κοινωνία,
στο πέρασμα του χρόνου έχουν διαμορφώσει τη δική τους κουλτούρα, μέσα από την
αλληλεπίδραση που συντελείται ανάμεσά τους, η οποία αποτυπώνεται στη
συμπεριφορά των μελών τους.
Διατυπώνοντας
διαφορετικά την άποψη αυτή, υποστηρίζουμε ότι η συμπεριφορά του μέλους της
ελληνικής κοινωνίας, όπως αυτή εκδηλώνεται στην καθημερινότητά του
και σε όλους τους τομείς, «προδίδει» την παιδεία που αυτό έχει
αποκτήσει μέσα από τη συμμετοχή και δραστηριοποίησή του στην οικογενειακή,
σχολική και κοινωνική ζωή. Αυτό, λοιπόν, το είδος παιδείας
επιδιώκουμε να αναδείξουμε μέσα από χαρακτηριστικά παραδείγματα της συμπεριφοράς
του παιδιού, του νέου και, γενικά, του Έλληνα πολίτη. Ιδού, λοιπόν,
ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα, τα οποία δεν χρειάζεται να καταβάλει κανείς
μεγάλη προσπάθεια, για να τα παρατηρήσει και να τα
αντιληφθεί στην καθημερινότητα των Ελλήνων, λόγω του ότι εμφανίζονται με υψηλή
συχνότητα: Ένας ανησυχητικός αριθμός μαθητών όλων των βαθμίδων, μετά τη
χρήση του περιεχομένου, πετά τη συσκευασία ή ακόμη και το περιεχόμενο των
αναλώσιμων προϊόντων (γαριδάκια, μπισκότα, τσίχλα…) στους κοινόχρηστους χώρους
του σχολείου ή σε όποιον άλλο εξωσχολικό κοινόχρηστο χώρο βρεθεί (πεζοδρόμιο, δρόμο…).
|
Ανάλυση
- Σχολιασμός
|
Στο
παραπάνω κείμενο παρατηρούμε ένα πλήθος λέξεων και φράσεων με τις οποίες
επιχειρείται η σύνδεση των νοημάτων σε μικροεπίπεδο του λόγου ως συνοχικοί
δεσμοί των νοημάτων. Χαρακτηριστικά στην πρώτη παράγραφο η λέξη
"κυρίως" δίνει έμφαση στον περιβαλλοντικό παράγοντα, ο οποίος επιδρά
καθοριστικά στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου. Επίσης, η φράση
"Με άλλα λόγια" επεξηγεί, για να γίνει πιο κατανοητό, το νόημα που
διατυπώθηκε στην προηγούμενη περίοδο λόγου. Η λέξη "γενικά" συνοψίζει
τα στοιχεία που εμπεριέχονται στην έννοια της κοινωνικής συμπεριφοράς ως
"ιδιαιτερότητες", ενώ το επίρρημα "συνολικά" συνοψίζει τους
παράγοντες που επηρεάζουν το άτομο στη διαμόρφωση της κουλτούρας και
συμπεριφοράς του. Από την άλλη, η δεικτική αντωνυμία "Αυτό"
αναφέρεται στην αλληλεπίδραση που ασκείται στο άτομο από τη συναναστροφή του με
τους άλλους, το επίρρημα "τελικά' συνοψίζει τους παράγοντες της
αλληλεπίδρασης στην κοινωνία και η επανάληψη της αόριστης αντωνυμίας
"κάθε" επιδιώκει από την πλευρά του πομπού να προσδώσει μια
καθολικότητα του φαινομένου στο οποίο αναφέρεται. Τέλος, το επίρρημα
"γενικά" γενικεύει στο σύνολο της κοινωνίας, το οποίο είναι ευρύτερο
από τα υποσύνολα της οικογένειας και του σχολείου, ο αδύναμος τύπος της
αντωνυμίας "τους" αναφέρεται στους προηγούμενους παράγοντες και η
αναφορική αντωνυμία "η οποία" εισάγει δευτερεύουσα πρόταση που
προσδιορίζει τη λέξη "αλληλεπίδραση" της προηγούμενης πρότασης.
Με
το ίδιο σκεπτικό, στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου παρατηρούμε τα ακόλουθα: Η
μετοχική φράση " Διατυπώνοντας διαφορετικά την άποψη αυτή" αναφέρεται
στο νόημα της προηγούμενης παραγράφου εισάγοντας μια εναλλακτική διατύπωση. Η
δεικτική αντωνυμία "αυτή" αναφέρεται στη λέξη "συμπεριφορά"
της προηγούμενης περιόδου λόγου, ο αδύναμος τύπος της αντωνυμίας
"του" αναφέρεται στη λέξη "μέλος", η αναφορική αντωνυμία
"που" στην λέξη "παιδεία", η δεικτική αντωνυμία
"αυτό" πάλι στη λέξη "μέλος", το ίδιο και ο αδύναμος τύπος
της αντωνυμίας "του", ο οποίος πλαισιώνει τη λέξη
"δραστηριοποίηση". Συνεχίζοντας, η δεικτική αντωνυμία
"Αυτό" προσδιορίζει το είδος της παιδείας που αναφέρθηκε στην
προηγούμενη περίοδο λόγου και με αυτό τον τρόπο - καθώς και με τη βοήθεια του
επιρρήματος "λοιπόν" που συνοψίζει - συνδέει τα νοήματα. Το επίρρημα
¨γενικά" βοηθά στη γενίκευση του νοήματος, καθώς κλιμακωτά διατυπώνεται
από το παιδί στον νέο και στον πολίτη. Η φράση "Ιδού, λοιπόν, ορισμένα
χαρακτηριστικά παραδείγματα" συνδέει το νόημα της προηγούμενης περιόδου
λόγου της παραγράφου με την επόμενη, καθώς εισάγει ορισμένα χαρακτηριστικά
παραδείγματα (η συνοχή του λόγου επιτυγχάνεται και με την επανάληψη της
περίφρασης " χαρακτηριστικά παραδείγματα"), στα οποία αναφέρεται και
η δευτερεύουσα πρόταση που ακολουθεί με την αναφορική αντωνυμία "τα
οποία". Ανάλογη λειτουργία έχει αδύναμος τύπος της αντωνυμίας
"τα" ο οποίος χρησιμοποιείται δύο φορές από τον πομπό, προκειμένου να
αναφερθεί στα παραδείγματα, τα οποία ως υποκείμενο απουσιάζουν στην πρόταση
" λόγω του ότι εμφανίζονται με υψηλή συχνότητα" (έλλειψη). Επίσης, ο
σύνδεσμος "για να" εισάγει δύο δευτερεύουσες τελικές προτάσεις, οι
οποίες δηλώνουν τον σκοπό για τον οποίο δε χρειάζεται
κάποιος να καταβάλει ιδιαίτερη προσπάθεια, για να κατανοήσει από τα
παραδείγματα την καθημερινότητα των Ελλήνων.
|
Παράδειγμα
2
|
Πολλές
είναι οι αιτίες της κρίσης του δημοκρατικού καθεστώτος. Όμως η πιο
βαθιά αιτία είναι ότι δύο θεμελιώδεις παράγοντες, χωρίς τους οποίους η
Δημοκρατία δεν είναι νοητή, έχουν επικίνδυνα εξασθενίσει: από τη μια ο
άνθρωπος που κατέχει ελεύθερη πολιτική σκέψη κι από την άλλη η πολιτική
εξουσία που αποτελεί την έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας.
Ενώ
στις μέρες μας θα έπρεπε να περιμένουμε από την ανύψωση του μορφωτικού
επιπέδου μια ανάπτυξη της ελεύθερης πολιτικής σκέψης, διαπιστώνουμε ότι, αντίθετα,
περιορίζεται από αντίθετους παράγοντες. Η ημιμάθεια, έδαφος πιο ολισθηρό από
την αμάθεια, οδηγεί σε επικίνδυνες παρεκτροπές. Αυτό που διευκολύνει τη
μεταμόρφωση των ατόμων σε όντα ετερόνομα,
σε οργανωμένες μάζες, σε ομάδες μέσα στις οποίες οι περισσότεροι χάνουν ακόμα
και τη σχετική ελευθερία τους, ενώ οι σπάνιοι που τη διατηρούν –
μερικώς, άλλωστε – αγωνίζονται να παρασύρουν τους άλλους εκεί όπου θέλουν. Εξαιτίας
αυτής της ημιμάθειας, τα τεχνικά μέσα διάδοσης, ευρείας κι ανεξέλεγκτης,
των πολιτικών ιδεών έχουν τη δυνατότητα να χαμηλώνουν, αντί να εξυψώνουν, το
πνευματικό και πολιτικό επίπεδο των πολιτών, κάνοντας την εξαπάτηση και τη δημαγωγία το έργο ισχυρών και συχνά
ακατανίκητων παραγόντων.
|
Σχολιασμός
|
Στο
κείμενο παρατηρούμε την ύπαρξη πολλών συνοχικών δεσμών με τους οποίους
επιχειρείται η σύνδεση των νοημάτων στο πλαίσιο κάθε παραγράφου και ανάμεσα
στις παραγράφους. Ειδικότερα, η λέξη "Όμως" στην πρώτη παράγραφο
τονίζει με την αντίθεση που εμπεριέχει τη βαθύτερη αιτία της κρίσης του
δημοκρατικού καθεστώτος, αιτία η οποία εμφατικά αποδίδεται με την επανάληψη της
λέξης "αιτία" στη δεύτερη περίοδο λόγου της παραγράφου. Επίσης, η
αναφορά σε δύο παράγοντες ειδικεύεται στη συνέχεια της παραγράφου με τις συνδετικές
φράσεις "από τη μια" και "από την άλλη".
Παράλληλα,
στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου ο πομπός αναλύει τους δύο παράγοντες τους
οποίους ανέφερε στην πρώτη παράγραφο ξεκινώντας από τον πρώτο, δηλαδή την
εξασθένιση της ελεύθερης πολιτικής σκέψης. Για να τονίσει μάλιστα το παράδοξο,
χρησιμοποιεί την τεχνική της αντίθεσης τόσο με τον σύνδεσμο "Ενώ" με
τον οποίο εισάγει μια δευτερεύουσα εναντιωματική πρόταση και με την επιλογή της
δυνητικής οριστικής "θα έπρεπε" (αντίθετο του πραγματικού) όσο και με
το αντιθετικό επίρρημα "αντίθετα" και το επίθετο
"αντίθετους" που προσδιορίζει τους παράγοντες. Το επίθετο αυτό
εισάγει στην ουσία το νόημα της επόμενης πρότασης, η οποία έχει ως κομβική
έννοια αυτή της ημιμάθειας. Οι συνέπειες της ημιμάθειας τονίζονται με την
αναφορά στο "ολισθηρό έδαφος" και τη σύγκριση με την αμάθεια, από την
οποία η ημιμάθεια χαρακτηρίζεται πιο επικίνδυνη. Η αναφορά στις συνέπειες της
ημιμάθειας συνεχίζεται στην επόμενη περίοδο λόγου της δεύτερης παραγράφου του
κειμένου με τη δεικτική αντωνυμία "Αυτό" η οποία αναφέρεται στο
"ολισθηρό έδαφος". Ειδικότερα, οι εμπρόθετοι προσδιορισμοί της
αναφοράς που επαναλαμβάνονται δηλώνουν τις συνέπειες της ημιμάθειας (σε όντα ετερόνομα, σε οργανωμένες μάζες, σε
ομάδες...). Στον τελευταίο προσδιορισμό της αναφοράς
παρατηρούμε μια αντίθεση, η οποία οργανώνεται με τα
επίθετα "οι περισσότεροι" και "οι σπάνιοι" και τα ρήματα
"χάνουν" και "διατηρούν" με σημείο αναφοράς τη
"σχετική ελευθερία", η οποία αποδίδεται στο δεύτερο σκέλος της
αντίθεσης με τον αδύναμο τύπο της αντωνυμίας "τη" δίπλα στο ρήμα
"διατηρούν". Το νόημα της παραγράφου ολοκληρώνεται με την αναφορά
στις συνέπειες της ημιμάθειας των πολιτών. Χαρακτηριστική είναι η φράση με την
οποία επιτυγχάνεται η σύνδεση των νοημάτων " Εξαιτίας αυτής της ημιμάθειας"
και η αντίθεση με την οποία επισημαίνεται η αρνητική και κακόβουλη λειτουργία
των ΜΜΕ: "να χαμηλώνουν, αντί να εξυψώνουν..."
[3] Γεωργακοπούλου, Α., Γούτσος, Δ., ό,ά, σ.σ. 83.
[4] Νάκας, Θ., (2003), Γλωσσοφιλολογικά , Δ΄,
Μελετήματα για τη γλώσσα και τη Λογοτεχνία,
Επτάλοφος,
ΑΒΕΕ, Αθήνα, σ.σ. 170-171.
[5] Γεωργακοπούλου, Α., Γούτσος, Δ., (1999), ό,ά,
σ.σ. 127.
[6] Ματσαγγούρας, Η., (2001), ό,ά, σ.σ. 291.
[7] Χαραλαμπάκης, Χρ., (1999), Γλωσσική και
Λογοτεχνική Κριτική, Α. Χριστάκης, Αθήνα, σ.σ.163
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου