Οι λειτουργίες της γλώσσας κατά τον Γιάκοπσον

Οι λειτουργίες της γλώσσας κατά τον Γιάκοπσον

– Διδακτική αξιοποίηση: Ποίηση και Γλώσσα, Συνδυασμός Λογοτεχνίας και Γλώσσας.

Σύμφωνα με το Jakobson, κατά τη διάρκεια της μελέτης της γλώσσας θα πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας το σύνολο των λειτουργιών της (Jakobson, 1998:61). Ο ίδιος αναζητά την «τέλεια σύμπτωση ανάμεσα στις φωνητικές ιδιότητες μιας λέξης και στη σημαίνουσα λειτουργία της» (De Man, 1990:54). Για το λόγο αυτό για κάθε παράγοντα υπάρχει και μια διαφορετική λειτουργία της γλώσσας. Ο Jakobson  διακρίνει έξι λειτουργίες στην επικοινωνιακή πράξη: την εκφραστική ή συγκινησιακή, τη βουλητική, την αναφορική, την ποιητική, τη μεταγλωσσική και, τέλος, τη φατική (Jakobson, 1998:62-67). Η εκφραστική ή συγκινησιακή λειτουργία εστιάζει στον αποστολέα, αποκαλύπτοντας τη διάθεσή του σχετικά με όσα λέει, ενώ προσπαθεί να προκαλέσει κάποια συγκίνηση.

Η συγκινησιακή λειτουργία είναι ολοφάνερη στα επιφωνήματα, αφού μπορούμε να πούμε ότι το πιο αγνό «συγκινησιακό υπόστρωμα της γλώσσας αντιπροσωπεύεται από τα επιφωνήματα» (Jakobson, 1998:62).

Επίσης, κάποιος που χρησιμοποιεί εκφραστικά μέσα για να δείξει το θυμό του ή την ειρωνική του συμπεριφορά,  μεταβιβάζει μια πληροφορία. Για τον πομπό χρησιμοποιείται το πρώτο ρηματικό πρόσωπο (Jakobson, 1998:63-64). Η λυρική ποίηση (τραγούδι, ελεγεία, ωδή) είναι συνδεμένη με την ψυχική κατάσταση του συγγραφέα και αποτελείται από σκέψεις και αισθήματα του ίδιου, χωρίς καμία αναφορά στην πλοκή ή στους χαρακτήρες (Abrams, 2001:166). Τα συναισθήματα και οι σκέψεις του συγγραφέα εκφέρονται σε πρώτο πρόσωπο και υπονοείται η συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας και του συγγραφέα (Jakobson, 1998:67).

            Η βουλητική λειτουργία αναφέρεται στο δέκτη και γραμματικά αντιπροσωπεύεται επαρκέστερα με την πτώση της κλιτικής και την έγκλιση της προστακτικής (Jakobson, 1998:64). για το δέκτη χρησιμοποιείται το δεύτερο ρηματικό πρόσωπο. Στην ποίηση του δευτέρου προσώπου στρέφουμε την προσοχή μας στη βουλητική λειτουργία της γλώσσας και στον αναγνώστη (Jakobson, 1998:67). Η αναφορική ή δηλωτική λειτουργία προσανατολίζεται στα συμφραζόμενα ή στο πλαίσιο αναφοράς (μετάδοση πληροφοριών), αυτό, δηλαδή για το οποίο γίνεται λόγος και αποτελεί την κυρίαρχη λειτουργία για πολλά μηνύματα, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν είναι απαραίτητη η βοηθητική συμμετοχή των υπόλοιπων λειτουργιών. Για τα συμφραζόμενα χρησιμοποιείται το τρίτο ρηματικό πρόσωπο. Η επική ποίηση, στην οποία έχουμε εστίαση στο τρίτο πρόσωπο, τονίζει την αναφορική λειτουργία της γλώσσας (Jakobson, 1998:62-67).

 Η ποιητική λειτουργία χρησιμοποιείται όταν εστιάζουμε στο μήνυμα καθαυτό, όταν, δηλαδή προσανατολιζόμαστε προς το ίδιο το μήνυμα. Είναι σημαντικό, βέβαια, να μην περιορίσουμε την ποιητική λειτουργία στην ποίηση, όπου φυσικά είναι η κυρίαρχη λειτουργία. Όταν, για παράδειγμα, η γλωσσολογία ασχολείται με τη συγκεκριμένη λειτουργία, δεν την εγκλωβίζει στην ποίηση, αφού η ποιητική λειτουργία «βαθαίνει τη βασική διχοτομία ανάμεσα στα σημεία και στα αντικείμενα» (Jakobson, 1998:66). Η φατική λειτουργία στρέφει την προσοχή της στην επαφή, ενώ γίνεται φανερή όταν το μήνυμα προσπαθεί να αποδείξει, «να παρατείνει ή να διακόψει την επικοινωνία, όταν προσπαθεί να ελέγξει αν το κανάλι λειτουργεί, να τραβήξει την προσοχή του συνομιλητή ή να επιβεβαιώσει τη συνεχή προσοχή του» (Jakobson, 1998:64). Η προσπάθεια να αρχίσει και να διατηρηθεί η επικοινωνία είναι τυπική στα ομιλούμενα πουλιά και η φατική λειτουργία της γλώσσας είναι η μόνη που μοιράζονται τα πουλιά με τα ανθρώπινα όντα. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τα βρέφη, στα οποία η φατική αποτελεί την πρώτη γλωσσική λειτουργία (Jakobson, 1998:65).

Η μεταγλωσσική λειτουργία χρησιμοποιείται για να ελεγχθεί ο ίδιος ο κώδικας, δηλαδή η γλώσσα. Έχει γίνει, ήδη, διάκριση ανάμεσα σε δύο επίπεδα της γλώσσας, στην «αντικειμενική γλώσσα», που αναφέρεται στα αντικείμενα, και στη «μεταγλώσσα», που αναφέρεται στη γλώσσα και έχει σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητά μας. Η μεταγλωσσική λειτουργία χρησιμοποιείται κάθε φορά που ο πομπός και ο δέκτης αναρωτιούνται αν επικοινωνούν και στέφουν την προσοχή τους στον κώδικα. Κάθε φορά, δηλαδή που μπαίνουν στη διαδικασία «να ελέγξουν, αν χρησιμοποιούν τον ίδιο κώδικα, η ομιλία προσανατολίζεται στον ίδιο τον κώδικα». Η μεταγλωσσική λειτουργία είναι, λοιπόν, μια επεξηγηματική λειτουργία (Jakobson, 1998:65).

Τέλος, θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν είναι σύνηθες να εντοπίσουμε μηνύματα στα οποία υπάρχει μία μόνο λειτουργία της γλώσσας, αλλά συχνά παρατηρούμε μίξη λειτουργιών. Δεν υπάρχει κάποια λειτουργία που μονοπωλεί το ενδιαφέρον, αλλά όλο το ζήτημα έγκειται στην ιεράρχηση των λειτουργιών. Βέβαια, σε κάθε μήνυμα υπάρχει η «επικρατούσα λειτουργία», αν και θα πρέπει να λαμβάνεται υπ’ όψιν «η βοηθητική συμμετοχή των λοιπών λειτουργιών» (Jakobson, 1998:62). Το να έχουμε αποκλειστικά μόνο μία λειτουργία είναι σπάνιο και δεν αποτελεί τον κανόνα (Schmitz, 2007:21). Μπορούμε, νομίζω, στο σημείο αυτό να παρατηρήσουμε σχηματικά τους επικοινωνιακούς παράγοντες και τις βασικές επικοινωνιακές λειτουργίες που εμπλέκονται στη γλωσσική επικοινωνία (Jakobson, 1998:62,67).