Το χρονογράφημα

Το χρονογράφημα είναι κείμενο που δημοσιεύεται σε εφημερίδα και συνήθως αναφέρεται σε θέματα που σχετίζονται με τον πολιτισμό, τη νοοτροπία και την καθημερινότητα των ανθρώπων. Το ύφος του λόγου του είναι ειρωνικό και καυστικό, καθώς ο πομπός καυτηριάζει, συχνά σε επικριτικό τόνο, συμπεριφορές και στάσεις. Δε λείπουν λέξεις ή φράσεις λαϊκού λεξιλογίου, η σύνταξη είναι απλή, παρατακτική, ο λόγος σύντομος, διότι το κείμενο χαρακτηρίζεται από προφορικότητα εξαιτίας της πρόθεσης του πομπού να προσεγγίσει τον δέκτη και να τον προβληματίσει ανάλογα. Τέλος, υπάρχουν στοιχεία λογοτεχνικότητας, καθώς παρατηρείται η περιγραφή, η αφήγηση και η χρήση διαφόρων σχημάτων λόγου (μεταφορές, παρομοιώσεις, κ.α.)

Παράδειγμα

Ως γνωστόν

Λοιπόν είναι ή δεν είναι οι Έλληνες ρατσιστές; Η σωστή απάντηση: Δεν είναι! Εκτός βέβαια από εκείνους τους άθλιους στα Έξαμίλια. Αλλά αυτοί είναι η εξαίρεση. Που, ως γνωστόν, επιβεβαιώνει τον κανόνα. Τουλάχιστον οι προοδευτικοί μας σχολιαστές (πάντα προοδευτικοί—όλοι!) εκεί κατέληξαν. Και με ανακούφιση το Έθνος δέχθηκε το ομόφωνο συμπέρασμα τους.

- Αυτό μας έλειπε να μας βγάζανε ρατσιστές, σαν εκείνους τους λευκούς της Νότιας Αφρικής. Εκείνοι είναι δεύτερης κατηγορίας άνθρωποι!

Μπα! ενοχληθήκατε; Ε! λοιπόν προσέξτε:

Ισχυρίζομαι πως να αποκαλείς κάποιον ρατσιστή, σαν αυτό να ήταν ιδιότητα και όχι πρόβλημα, είναι σκέτος ρατσισμός!

Γιατί σε τίποτα δεν διαφέρουν οι κάτοικοι των Εξαμιλίων από τους κατοίκους της Γαστούνης - παρά μόνο στο πρόβλημα. Όπως δεν είναι διαφορετικοί οι λευκοί της Νότιας Αφρικής από μας – κι απόδειξη, οι Ρωμιοί που ζούνε εκεί, που δεν διαφέρουν (σε μέσο όρο) από τους άλλους λευκούς στη συμπεριφορά τους.

Αρχή όλων των διακρίσεων οι γενικές κρίσεις. Όλοι, οι “Α” είναι. “Β” — να το αξίωμα κάθε ρατσισμού. Δεν θα ξεχάσω τη φράση που διάβασα σε μια τηλεοπτική κριτική (γραμμένη από άνθρωπο καλλιεργημένο και ευαίσθητο!), που ειρωνευόταν (και καταδίκαζε) έναν ολόκληρο λαό: “Η αθωότης αυτού του πάναγνου, ως γνωστόν, γερμανικού λαού, με τα αγνά ήθη και έθιμα και την αγνή παιδική καρδιά”. Όλη η κριτική ήταν σκέτος ρατσισμός! Σίγουρα μη συνειδητός. Ο καθένας μπορεί να παρασυρθεί από ένα —δικαιολογημένο ή όχι— συναίσθημα. Και να φτάσει ξαφνικά στο ως γνωστόν...

Ως γνωστόν, όλοι οι Γερμανοί είναι τέρατα, οι Εβραίοι εκμεταλλευτές, οι Αμερικανοί ρατσιστές.

Κάποιος θα πρέπει να μας εξηγήσει πως είμαστε όλοι ίδιοι. Σε κάθε κοινωνία τα φαινόμενα της διάκρισης και της διαίρεσης ενδημούν και οι διαφορές (αν υπάρχουν) είναι στα προβλήματα. Βέβαια εμείς είμαστε υπερήφανοι που δεν έχουμε απαρτχάιτ. Όμως, δεν έχουμε και νέγρους... Και οι άλλοι Ευρωπαίοι (Γάλλοι, Ελβετοί, Ολλανδοί) ήταν υπερήφανοι για την ανεκτικότητα και το φιλελευθερισμό τους... μέχρι που γέμισαν έγχρωμους και μη, εργάτες και πρόσφυγες. Και τώρα θάλλουν τα καρκινώματα τύπου Λεπέν.

Κι αν νομίζετε πως η έλλειψη νέγρων μας εμποδίζει να εκδηλώνουμε τον αυθόρμητο ρατσισμό μας, κάνετε πολύ λάθος. Έχουμε άπειρους τρόπους να διαιρούμε τους ανθρώπους σε κατηγορίες. Από την καταγωγή τους (“ως γνωστόν, όλοι οι Καλαματιανοί είναι...”) μέχρι το επάγγελμα τους. (Το 'χω ζήσει στο πετσί μου αυτό. Για πολλά χρόνια εξασκούσα το επάγγελμα του διαφημιστή. Δουλειά τρίτης κατηγορίας, που μου απέκλειε κάθε πρόσβαση στους κύκλους των διανοουμένων. Οι κριτικές των βιβλίων μου άρχιζαν με τις λέξεις: “Ο διαφημιστής...”).

Λες και διαλέγει κανείς πάντα με ποιόν τρόπο θα βγάλει το ψωμί του! Και υπάρχουν και χειρότερα. Για σκεφθείτε τον σκουπιδιάρη, τον πεθαμενατζή, τον εκκενωτή βόθρων; Ενώ γιατρός... δικηγόρος... μηχανικός... Όλη η Ελλάδα αγωνίζεται να μπει στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα για να αποφύγει το στίγμα του μουντζούρη και του μάστορα. Αν δεν είναι αυτή διάκριση — ποια είναι;

Νίκος Δήμου

Σχολιασμός

Το κείμενο έχει έντονα ειρωνικό, δηκτικό για το σύνολο των στερεοτύπων αντιλήψεων που υιοθετούμε στην καθημερινότητά μας, τόνο. Αυτός επιτυγχάνεται με ένα σύνολο αξιολογικών κρίσεων που επιχειρεί ο πομπός, κρίσεις που διατυπώνονται λεκτικά και με σχολιαστικά σημεία στίξης. Τα παραδείγματα αφθονούν: "Εκείνοι είναι δεύτερης κατηγορίας άνθρωποι!", "Όλη η κριτική ήταν σκέτος ρατσισμός ! Σίγουρα μη συνειδητός.", "Όμως, δεν έχουμε και νέγρους..."

Επίσης, είναι εμφανές ότι κύριο γνώρισμα του κειμένου είναι η προφορικότητα, στοιχείο που επιτυγχάνει ο πομπός με συγκεκριμένες γλωσσικές επιλογές σε σύνταξη και λεξιλόγιο. Η σύνταξη από τη μια είναι απλή και διακρίνεται από παρατακτική κυρίως σύνδεση ("Γιατί σε τίποτα δεν διαφέρουν οι κάτοικοι των Εξαμιλίων από τους κατοίκους της Γαστούνης - παρά μόνο στο πρόβλημα."), ο λόγος σε αρκετά σημεία ελλειπτικός ("Έχουμε άπειρους τρόπους να διαιρούμε τους ανθρώπους σε κατηγορίες. Από την καταγωγή τους (“ως γνωστόν, όλοι οι Καλαματιανοί είναι...”) μέχρι το επάγγελμα τους.") Επίσης, το λεξιλόγιο είναι απλό, με λέξεις από την προφορική ομιλία ("Για σκεφθείτε τον σκουπιδιάρη, τον πεθαμενατζή, τον εκκενωτή βόθρων; Ενώ γιατρός... δικηγόρος... μηχανικός... Όλη η Ελλάδα αγωνίζεται να μπει στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα για να αποφύγει το στίγμα του μουντζούρη και του μάστορα.")

Τέλος, ο πομπός χρησιμοποιώντας εναλλαγή ρηματικών προσώπων προσδίδει λογοτεχνικό τόνο στο κείμενο. Ειδικά με το δεύτερο ενικό και πληθυντικό ρηματικό πρόσωπο δημιουργεί ένα ύφος συνομιλίας με τον δέκτη, για να τον προβληματίσει σε πιο οικείο και φιλικό τόνο. Ενδεικτικό είναι το εξής σημείο του κειμένου: "Μπα! ενοχληθήκατε; Ε! λοιπόν προσέξτε: Ισχυρίζομαι πως να αποκαλείς κάποιον ρατσιστή, σαν αυτό να ήταν ιδιότητα και όχι πρόβλημα, είναι σκέτος ρατσισμός!" Στο σημείο αυτό απευθύνεται άμεσα στους δέκτες του κειμένου με τρόπο που στη συνέχεια διατυπώνει με τρόπο που δημιουργεί "πρόσεξη" (η προστακτική "προσέξτε", το πρώτο ενικό ρηματικό πρόσωπο "ισχυρίζομαι") τη θέση του.