Το κειμενικό είδος του δοκιμίου

Το δοκίμιο, όπως το δηλώνει και η λέξη, είναι μια δοκιμή, μια απόπειρα για προσέγγιση και προβληματισμό πάνω σε θέματα που απασχολούν τον άνθρωπο. Είναι μια σύντομη μελέτη που πραγματεύεται προβλήματα φιλολογικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, κοινωνικά καθώς και θέματα λογοτεχνίας.

Στόχος του δοκιμίου είναι :

-να προβληματίσει

-να θέσει ερωτήματα

-να διδάξει

-να συγκινήσει

-να τέρψει

-να καλλιεργήσει

Τα χαρακτηριστικά του δοκιμίου είναι :

Η συντομία

Η σαφήνεια

Η καλλιέπεια (πλούσια και προσεγμένη έκφραση)

Η διαλεκτική προσέγγιση (αντιπαραβολή θέσεων)

Ο διδακτικός του χαρακτήρας (επιτυγχάνεται με το να μην αναλύει ενδελλεχώς το θέμα ο συντάκτης του δοκιμίου, αλλά να αναπτύσσει μια πτυχή του θέματος, αυτή που θεωρεί άγνωστη για τον δέκτη του μηνύματος, ώστε να τον διδάξει και να τον προβληματίσει)

Είδη δοκιμίων :

Α) Αποδεικτικό δοκίμιο :

Ο συγγραφέας αποπειράται να πείσει τον αναγνώστη με τη χρήση κυρίως επιχειρημάτων και τεκμηρίων.

Β) Στοχαστικό δοκίμιο:

Ο συγγραφέας εκθέτει τους προβληματισμούς του ακολουθώντας μια συνειρμική πορεία σύνθεσης.

Α)  Αποδεικτικό δοκίμιο

Γνωρίσματα

1.      Έχει λογική οργάνωση και πορεία. Ο συγγραφέας αρχικά διατυπώνει στην προλογική παράγραφο το θέμα (προβληματική) του κειμένου του και τη θέση του (την άποψή του επί του θέματος). Στη συνέχεια με λογική πορεία αναπτύσσει τεκμηριωμένα (με επιχειρήματα και τεκμήρια) τη θέση του.

2.      Τρόπος πειθούς είναι η επίκληση στη λογική του δέκτη. Χρησιμοποιούνται δηλ. επιχειρήματα (λογικές σκέψεις, κρίσεις, αιτιολογημένες προτάσεις…) και τεκμήρια (αποδείξεις) που ενισχύουν την ορθότητα των επιχειρημάτων (αποτελέσματα έρευνας, παραδείγματα, αλήθειες, απόψεις γνωστών προσώπων…).

3.      Η λειτουργία της γλώσσας είναι δηλωτική/αναφορική/λογική/κυριολεκτική.

4.      Πρόθεση του συντάκτη του κειμένου είναι να πληροφορήσει και να πείσει για ένα θέμα.

Παράδειγμα

Τεχνική και εκπαίδευση

Α. Είναι τάχα δυνατόν να κινδυνεύει η παιδεία, επομένως και ο πνευματικός μας πολιτισμός, από την εκπληχτική ανάπτυξη που παρουσιάζουν σήμερα ο τύπος, ο κινηματογράφος, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση; Μήπως ήταν υπερβολή να τεθεί εφέτος με κάποιαν ανησυχία το ερώτημα τούτο στις "Διεθνείς Συναντήσεις" της Γενεύης;

Β. Η προσωπική μου γνώμη είναι ότι, παρά την αισιοδοξία εκείνων που υποστήριξαν με θέρμη το αντίθετο, ο κίνδυνος αυτός πραγματικά υπάρχει. Κατά τις συζητήσεις της Γενεύης δύο ειδικοί, οι καθηγητές Edmond Rochedieu και Rene Schaerer, πρόβαλαν μερικές παρατηρήσεις που δυστυχώς πολύ λίγο προσέχτηκαν από τους αβίους συνέδρους. Η "εικόνα" που με τα σύγχρονα τεχνικά μέσα προσφέρεται έντονα και αλλεπάλληλα στην κατ' αίσθηση αντίληψη, είπε ο κ. Rochedieu, αγγίζει άμεσα τη συγκινησιακή σφαίρα της ψυχής και το βάθος της προσωπικότητας, παραμερίζοντας την κρίση και τη συνειδητή βούληση. Έτσι αποκτά μυστηριώδη δύναμη απάνω στο θυμικό του ανθρώπου και μπορεί να έχει βαθιάν επίδραση στον ψυχικό του κόσμο. Καλή (παραμυθεί, καθησυχάζει, εναρμονίζει εσωτερικές τάσεις συγκρουόμενες κτλ.) -αλλά και κακή (υποβάλλει έμμονες ιδέες, διεγείρει, φανατίζει κτλ). Τον κίνδυνο των "εικόνων" τόνισε και ο κ. Schaerer. Αφθονούν, είπε, σήμερα και κατακλύζουν τις αισθήσεις μας οι "εικόνες" που υποκριτικά προσφέρονται ως δήθεν αντικειμενικά κριτήρια (images hypocritement documentaries). Η ζημιά που προκαλούν είναι διπλή. Πρώτα μας συνηθίζουν να ικανοποιούμαστε με τα προσφερόμενα έτοιμα duplicata*, κι έτσι σιγά σιγά χάνουμε την διάθεση και την ικανότητα να παρατηρούμε την εξωτερική πραγματικότητα. Έπειτα δημιουργούν ένα είδος πλασματικής, ψεύτικης ζωής, όπου "βολευόμαστε" τόσο καλά, ώστε χάνουμε την αίσθηση της πραγματικής ζωής (μποβαρισμός, δονκιχωτισμός).

* duplicata: υποκατάστατα

Γ. Όταν αναπτύσσεται υπέρμετρα η τάση προς το κατ' αίσθηση αντιληπτό, φυσικό και αναπόφευκτο είναι να ατροφήσει η καθαρά διανοητική λειτουργία που δουλεύει με την αφαίρεση και με το λογισμό. Έπειτα, όταν ένας άλλος εργάζεται για μας και προσφέρει στην αντίληψη μας έτοιμα τα "παρασκευάσματά" του (τύπος, κινηματογράφος και ραδιόφωνο προμηθεύουν σε μεγάλες ποσότητες αυτού του είδους τη μασημένη τροφή στο Κοινό τους), μια τάση αποδοχής, μια βολική παθητικότητα μπαίνει στη θέση της πρωτοβουλίας και της προσπάθειας και σιγά σιγά το πνεύμα γίνεται ανάπηρο. - Θα μπορούσε βέβαια να φέρει κανείς την αντίρρηση ότι στην περίπτωση αυτή όχι τα ίδια τα τεχνικά μέσα, αλλά ο τρόπος που τα μεταχειριζόμαστε έχει δυσμενείς για την παιδεία μας συνέπειες. Αλλά υπάρχει το ζήτημα: άραγε τα μέσα αυτά από την ίδια τη φύση τους δεν προσφέρονται εύκολα σε μια τέτοια, δηλαδή κακή, χρήση;

Δ. Πώς θα αμυνθούμε απέναντι στους κινδύνους για τους οποίους μιλούμε; -Για να καταλήξουμε σε μια θεματική πρόταση, δεν πρέπει, νομίζω, να λησμονούμε ότι σύμφωνα µ' ένα ανοικτίρμονα νόμο που διέπει τη ζωή και την ιστορία του ανθρώπου, το κέρδος και η απώλεια, το ωφέλιμο και το επιζήμιο, το καλό και το κακό είναι συνήθως συνυφασμένα το ένα με το άλλο. Επομένως από τη στιγμή που πραγματοποιήσαμε σημαντικές προόδους με την τελειoπoίηση των τεχνικών μέσων στον τομέα της διάδοσης των ιδεών, έπρεπε να περιμένουμε ότι θα επακολουθούσαν άλλο τόσο σημαντικές ζημιές. Υπάρχει όμως στην Βιολογία μια αρχή ("ομοιόσταση" την ονομάζουν) που λέει ότι κάθε ζωντανός οργανισμός έχει στη διάθεση του δυνάμεις έτοιμες, όταν κλονίζεται η ισορροπία του, να εργαστούν για να την αποκαταστήσουν το γρηγορότερο. - Τέτοιες δυνάμεις υπάρχουν και στον πολιτισμό μας. Όταν η πρόοδος, που απότομα πραγματοποιείται σε μια περιοχή, απειλεί την ισορροπία του συνόλου, το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να ξυπνήσουμε αυτές τις δυνάμεις, να τις κινητοποιήσουμε, για να προλάβουμε την καταστροφή.

Ε. Στην περίπτωση που μας απασχολεί ένα μόνο θετικό μέτρο θεραπείας του κοινού νομίζω ότι υπάρχει: η μόρφωση των νέων. Μια μόρφωση στερεή που θα κάνει την αυριανή ανθρωπότητα πιο απαιτητική, πιο ανεξάρτητη απέναντι σ' εκείνους που θα αναλάβουν να την πληροφορήσουν, να την καθοδηγήσουν και να τη διασκεδάσουν με τον τύπο, τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο και την τηλεόραση. Να οπλίσουμε τη διάνοια με την ανάπτυξη των κριτικών της δυνάμεων, να τονώσουμε τη συνείδηση του αγαθού με το βάθεμα του νοήματος της αρετής, ατομικής και συλλογικής· να καθαρίσουμε την αίσθηση του ωραίου με τη συνεχή και προσωπική επαφή προς τις δημιουργίες της αυθεντικής Τέχνης -ιδού τα μέσα με τα οποία μια φωτισμένη εκπαίδευση θα μπορέσει να δώσει στην αυριανή ανθρωπότητα τη δύναμη και την επιδεξιότητα να αντιμετωπίσει χωρίς πολύ μεγάλες απώλειες τις προόδους μιας τεχνικής που προχωρεί με βήματα γίγαντα.

ΣΤ. Με ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατόν να θεμελιωθεί και με ποιους τρόπους μπορεί να γίνει αποτελεσματική μια τέτοια εκπαίδευση -αυτό είναι μια άλλη ιστορία, που πρέπει χωριστά να εξεταστεί. Εδώ μόνο το τελικό μας συμπέρασμα ακόμη χωράει. Και τούτο εύκολα διαπιστώνεται σύντομα και απλά: Είναι άδικο να καταριόμαστε τις προόδους της τεχνικής. Ό,τι πρέπει να οικτίρουμε είναι το γεγονός ότι μια άλλη δύναμη του πολιτισμού, η μόρφωση του λαού, δεν προχωρεί εξίσου γρήγορα, ούτε ενεργεί αποτελεσματικά, για να αντισταθμίσει τις αναπόφευκτες συνέπειες των τελειοποιήσεων που ραγδαία πραγματοποιούνται στη σφαίρα της εφαρμοσμένης επιστήμης. Η τεχνική δίνει στον πολιτισμό τη διάσταση του πλάτους. Η εκπαίδευση καλείται να συμπληρώσει το νόημα του εξασφαλίζοντας σ' αυτόν μιαν άλλη διάσταση: τη διάσταση του βάθους.

13 Οκτωβρίου 1955.

(Ε.Π. Παπανούτσος, Εφήμερα-Επίκαιρα-Ανεπίκαιρα, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1980, σελ. 313-15)

Σχολιασμός

            Το δοκίμιο του Ε. Π. Παπανούτσου είναι αποδεικτικό, καθώς έχει λογική οργάνωση και δομή. Στην πρώτη παράγραφο ο πομπός με τη μορφή ερώτησης διατυπώνει το θέμα του κειμένου: Διερωτάται σε ποιο βαθμό η τεχνική πρόοδος της εποχής μας, όπως αποτυπώνεται με την ανάπτυξη των Μέσων επικοινωνίας και ενημέρωσης, δημιουργεί κίνδυνο για τον πνευματικό πολιτισμό μας. Στην αρχή της δεύτερης παραγράφου ο πομπός διατυπώνει τη θέση του, η οποία είναι ότι ο κίνδυνος για τον πνευματικό μας πολιτισμό είναι υπαρκτός. Για να αποδείξει τη θέση του επικαλείται την αυθεντία δύο ειδικών, των καθηγητών Edmond Rochedieu και Rene Schaerer, οι οποίοι έκαναν λόγο για τις συνέπειες που δημιουργεί η εικόνα στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου και στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα γύρω του.  Στην τρίτη παράγραφο ο πομπός παραθέτει δικά του επιχειρήματα, για να αποδείξει ότι με την εικόνα το πνεύμα του ανθρώπου γίνεται ανάπηρο και στην επόμενη παράγραφο αλλάζει νοηματική ενότητα, καθώς διατυπώνει την ανάγκη να αμυνθεί ο άνθρωπος απέναντι στον κίνδυνο της εικόνας αναζητώντας μηχανισμούς άμυνας στον ίδιο του τον πολιτισμό. Τέτοιες δυνάμεις εξηγεί στην επόμενη παράγραφο θα δώσει η εκπαίδευση, αν έχει ως προσανατολισμό την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης, του ήθους και της αισθητικής των νέων. Τέλος, στην τελευταία παράγραφο του κειμένου ο πομπός διατυπώνει το συμπέρασμα ότι το πρόβλημα του πολιτισμού σήμερα είναι η άνιση ανάπτυξη της υλικής και της πνευματικής του διάστασης. Το συμπέρασμα αποτελεί επαναδιατύπωση της αρχικής του θέσης, καθώς αυτή έχει αποδειχθεί επαρκώς στη διάρκεια της ανάλυσης που προηγήθηκε.

            Επίσης, στο δοκίμιο γίνεται φανερή η πρόθεση του συντάκτη να πληροφορήσει τον αναγνώστη για το θέμα και να πείσει με επίκληση στη λογική για την ορθότητα της θέσης του. Επιχειρήματα μπορούμε να εντοπίσουμε και στην τρίτη παράγραφο του κειμένου ( "Όταν αναπτύσσεται υπέρμετρα η τάση προς το κατ' αίσθηση αντιληπτό, φυσικό και αναπόφευκτο είναι να ατροφήσει η καθαρά διανοητική λειτουργία που δουλεύει με την αφαίρεση και με το λογισμό.") και στην τέταρτη ("Όταν η πρόοδος, που απότομα πραγματοποιείται σε μια περιοχή, απειλεί την ισορροπία του συνόλου, το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να προσπαθήσουμε να ξυπνήσουμε αυτές τις δυνάμεις, να τις κινητοποιήσουμε, για να προλάβουμε την καταστροφή.") και στην πέμπτη παράγραφο ("Να οπλίσουμε τη διάνοια με την ανάπτυξη των κριτικών της δυνάμεων, να τονώσουμε τη συνείδηση του αγαθού με το βάθεμα του νοήματος της αρετής, ατομικής και συλλογικής· να καθαρίσουμε την αίσθηση του ωραίου με τη συνεχή και προσωπική επαφή προς τις δημιουργίες της αυθεντικής Τέχνης...").

            Τέλος, στο σύνολο του κειμένου παρατηρείται η δηλωτική λειτουργία της γλώσσας, καθώς αυτή υπηρετεί την πρόθεση του πομπού να πληροφορήσει για το θέμα που αναλύει. Αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και φράσεις με συνυποδηλωτική λειτουργία του λόγου, για να δημιουργηθεί το κατάλληλο κλίμα, προκειμένου να προβληματισθεί ο δέκτης. Μη ξεχνάμε ότι ο χαρακτήρας ενός δοκιμίου είναι διδακτικός και αυτό δεν επιτυγχάνεται μόνο με το να μην εξαντλείται το θέμα, αλλά και με τον στοχαστικό τόνο που δημιουργείται με τη συνυποδηλωτική λειτουργία της γλώσσας. Χαρακτηριστικό είναι το τμήμα λόγου στο τέλος του κειμένου: " Η τεχνική δίνει στον πολιτισμό τη διάσταση του πλάτους. Η εκπαίδευση καλείται να συμπληρώσει το νόημα του εξασφαλίζοντας σ' αυτόν μιαν άλλη διάσταση: τη διάσταση του βάθους."

Β) Στοχαστικό δοκίμιο

Γνωρίσματα

1.      Δεν υπάρχει σε όλη την έκταση του κειμένου λογική πορεία και οργάνωση, διότι είναι συχνές οι νοηματικές παρεκβάσεις του συγγραφέα με αφορμή μια σκέψη/συνειρμό που έχει (Για αυτό λέμε ότι τα κείμενα αυτά έχουν χαλαρή ή συνειρμική δομή).

2.      Εκτός από θέσεις/απόψεις/κρίσεις του συγγραφέα παρατηρούμε και περιγραφικά ή αφηγηματικά τμήματα. Συχνά γίνεται επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη.

3.      Η λειτουργία της γλώσσας είναι συνυποδηλωτική/μεταφορική.

4.      Πρόθεση του συντάκτη είναι να τέρψει και να προβληματίσει τον δέκτη, να

 του δημιουργήσει στοχασμό.

Παράδειγμα:

"Έλεγχος της δημοκρατικής ιδέας

Στη ζωή των λαών έρχεται κάποια στιγμή όπου από έναν αστάθμητο συ­νειρμό περιστάσεων, το κοινωνικό σύνολο καλείται να δώσει εξετάσεις και ν' αποδείξει αν είναι ώριμο για τη Δημοκρατία. Δεν πρόκειται εδώ για τις ξεκά­θαρες εκείνες περιπτώσεις όπου δημοκρατικό και ολιγαρχικό καθεστώς ανα­μετριώνται, μπαίνουν και τα δυο στην ψηφοδόχο και περιμένουν το αποτέλε­σμα της εκλογής. Μήτε για τις άλλο τόσο ξεκάθαρες, δυναμικές έστω, αναμε­τρήσεις των οδοφραγμάτων. Εκεί, ο πολίτης ξέρει καλά ανάμεσα σε τι έχει να διαλέξει. Πρόκειται για τις θολές, τις ύπουλες καταστάσεις, όπου πίσω από τις λέξεις κρύβονται έννοιες φευγαλέες, όπου άλλο ζητάς κι άλλο βρίσκεις, όπου διαλέγεις χωρίς να ξέρεις τι ακριβώς διαλέγεις. Η εποχή μας, μέγας διδάσκα­λος στις διφορούμενες έννοιες, διαπρέπει και σε τέτοιες απατηλές προτάσεις εκλογής.

Πολλοί - δεν Θα πούμε οι περισσότεροι - νομίζουν πως η Δημοκρατία εί­ναι ένα πολίτευμα. Δεν ξέρουν πως πρόκειται γι' απόληξη κι όχι γι' αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός πολιτισμού. Προϋποθέτει πολλά πράγματα όχι απλώς έναν ιδεολογικό προσανατολισμό ή μια κατεύθυνση του γούστου. Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα όταν έχεις πριν διανύσει κά­ποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού. Μια Δημοκρατία στους Κάφρους είναι αδιανόητη, ενώ είναι νοητά εκεί όλα τ' άλλα καθεστώτα, ολιγαρχικά, απολυ­ταρχικά, ιδιαίτερα τ' αριστοκρατικά, γιατί η αριστοκρατία είναι έννοια σχετική, εξαρτημένη στενά από τοπικούς όρους και ήθη. Οι φύλαρχοι είναι μια αριστο­κρατία. Η Δημοκρατία δεν ξέρει φυλάρχους κι αυτό είναι βέβαια παρακινδυ­νευμένο, γιατί μπορεί να κλονίσει την έννοια της φυσικής ιεραρχίας, όταν η πειθαρχία δεν είναι εσωτερική, όταν δηλαδή τα άτομα δεν έχουν ακόμα αξιω­θεί να φτάσουν στο επίπεδο πολιτισμού όπου ο πολίτης προσηλώνεται σε γε­νικές ιδέες όχι παραμορφωμένες σε φόβητρα.

Κάθε φορά που εκδηλώνεται ή που υποβόσκει μια κρίση της δημοκρατι­κής ιδέας, πρέπει να ψάχνουμε να βρούμε αν τα αίτια είναι εξωτερικά ή εσω­τερικά, μ' άλλα λόγια αν φταίνε οι ιστορικές συνθήκες ή μήπως υπάρχει μια ανεπάρκεια οργανική μέσα στα άτομα - φορείς της ιδέας. Βέβαια, οι συνθήκες αυτές δεν είναι ποτέ απόλυτες ιδιαίτερα η δεύτερη. Δεν φταίνε ποτέ όλοι για την κάμψη της δημοκρατικής αρετής. Επειδή όμως οι λαοί σαν ιστορικές μο­νάδες χαρακτηρίζονται από την πλειοψηφία τους, ή - στο πρακτικό επίπεδο- έστω και από τη σχετική πλειοψηφία, σε περίπτωση τέτοια πρέπει να αναρωτιόμαστε μήπως υστερεί κάτι στην ίδια την ωριμότητα των λαών αυτών. Μήπως δεν έχει συμπληρωθεί η διαδρομή που θα τους έκανε άξιους της δημοκρατίας.

Είναι πάντοτε επικίνδυνο να γενικεύει κανένας, αλλά και η δειγματολη­ψία δεν μπορεί να καταργηθεί σαν μέθοδος. Μου έχει τύχει πάμπολλες φορές, σε συζήτηση όχι διαλογική αλλά σε κύκλο, ν' ακούσω κάποιον να λέει, όταν οι διαπιστώσεις φαίνονται να φτάνουν σε αδιέξοδο: "Μωρέ, εμάς μας χρειάζεται δικτατορία" - και δύο - τρεις άλλοι γύρω να συμφωνούν, κουνώντας επιδοκι­μαστικά τα κεφάλια τους. Τότε κάτι μαραίνεται μέσα μου, με κυριεύει αθυμία. Όχι γιατί οι άνθρωποι αυτοί βρίσκονται, κατά τη γνώμη μου, σε πλάνη. Αλλά γιατί βλέπω πόσο εύκολα απεμπολούν τα άτομα τις ελευθερίες τους, τα ευγε­νέστερα δικαιώματά τους, ό,τι με τόσους αγώνες έχει κατακτηθεί στο μάκρος της Ιστορίας, με τόσο αίμα. Απεμπολούν δηλαδή την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και πόσο είναι πρόθυμοι οι άνθρωποι να την ανταλλάξουν με μια αβασάνιστη, κοντόθωρη, χαμηλή αμεριμνησία, που δεν τους εξασφαλίζει - όπως νομίζουν - τα κεκτημένα, αλλά που τους δίνει την ψευδαίσθηση  πως τα εξα­σφαλίζει. Γιατί κανένας, κι ο πιο ανιστόρητος, δεν μπορεί να μην ξέρει ότι τα τέτοια καθεστώτα, τ' αυταρχικά, τα πιεστικά, έχουν κακό τέλος, και πως τη στιγμή της ανατροπής τους ο σπασμός κλονίζει συθέμελα, συνεπαίρνει τα πά­ντα, παράνομα και νόμιμα μαζί, ένοχα κι αθώα.

Για να γίνει ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας, πρέπει να πάψει πρώτα να πιστεύει στο χωροφύλακα. Να βλέπει σ' αυτόν το σύμβολο της εξουσίας κι όχι την ενσάρκωσή της. Να μην τον κρίνει απαραίτητο στο κάθε του βήμα, επι­τηρητή και παιδαγωγό. Ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας δίνει εξετάσεις κα­θημερινά όχι μονάχα μπροστά στην κάλπη: δίνει εξετάσεις στα πιο μικρά πράγ­ματα της καθημερινής ζωής: σέβεται τη θέση του στην «ουρά», προσέχει να μην ενοχλεί το διπλανό του. πιστεύει πως έχει πρώτα καθήκοντα κι έπειτα δι­καιώματα. Η κοινωνική αγωγή είναι αναγκαία προϋπόθεση της Δημοκρατίας. Όταν ακούω τους παραπάνω κυρίους να λένε πως τους χρειάζεται δικτατορία, χαμογελώ μέσα μου, παρ' όλη μου την αθυμία, γιατί συλλογίζομαι πως δεν το καταλαβαίνουν τι λένε πραγματικά: ότι τους λείπει η αγωγή. Πώς μπορεί να νοηθεί Δημοκρατία δίχως το σεβασμό του διπλανού σου;

Υπάρχει όμως κι ένα άλλο στάδιο βαρβαρότητας που πρέπει να ξεπερα­στεί, για να είναι ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας: Το στάδιο του θαυμασμού προς τη βαναυσότητα. Η χοντρή πλάνη να την περνάει κανένας για δύναμη. Συναντούμε κοινωνικά σύνολα που δεν ξέρουν. δεν υποπτεύονται τι κρύβεται πίσω από τη βαναυσότητα: πόση ουσιαστική αδυναμία, πόση ανάγκη για άμυ­να, πόση μεταμφιεσμένη μνησικακία, πόσα συμπλέγματα, πόση περιφρόνηση προς το ανθρώπινο γένος, πόσοι παράγοντες αστάθμητοι και σκοτεινοί. Η πραγματική δύναμη είναι κάτι πολύ πιο δύσκολα εξακριβώσιμο από ό,τι πιστεύει ο κόσμος. Εμφανίζεται αθόρυβη και σεμνή, εκεί που κανένας σχεδόν δεν το φαντάζεται: στο εργαστήρι του σοφού, στο κελλί του αγίου, στη φυλακή του επαναστάτη. Σπανιότατα στο προσκήνιο. Γιατί δύναμη ανθρώπου είναι ένα μόνο: δύναμη ψυχής. Και αυτή φανερώνεται στη μοναξιά και τον κατατρεγμό, όχι στην αγορά και τον θρίαμβο.

Σχολιασμός

      Το δοκίμιο του Α. Τερζάκη είναι στοχαστικό, διότι το ύφος του λόγου του είναι ανάλογο. Πρόθεση του συντάκτη του είναι να προβληματίσει τον αναγνώστη για το γεγονός ότι η δημοκρατία δεν είναι ένα απλό πολίτευμα, με τυπικές διαδικασίες, αλλά τρόπος ζωής. Εξαρτάται από τον βαθμό εσωτερικής καλλιέργειας και παιδείας των ανθρώπων, προκειμένου να φέρονται με ωριμότητα και να είναι σε θέση να διεκδικούν τους δημοκρατικούς θεσμούς και διαδικασίες, όταν η περίσταση το απαιτεί. Για να ικανοποιήσει την πρόθεσή του ο πομπός χρησιμοποιεί συνυποδηλωτική λειτουργία της γλώσσας. Ενδεικτικά είναι τα παραδείγματα: "Η εποχή μας, μέγας διδάσκα­λος στις διφορούμενες έννοιες, διαπρέπει και σε τέτοιες απατηλές προτάσεις εκλογής."(1η παράγραφος)," Γίνεσαι άξιος να υψωθείς ως τη δημοκρατική ιδέα όταν έχεις πριν διανύσει κά­ποια στάδια εσωτερικού εκπολιτισμού." (2η παράγραφος), " Υπάρχει όμως κι ένα άλλο στάδιο βαρβαρότητας που πρέπει να ξεπερα­στεί, για να είναι ένας λαός άξιος της Δημοκρατίας: Το στάδιο του θαυμασμού προς τη βαναυσότητα."(6η παράγραφος).

        Ενδεικτικό στοιχείο του διδακτικού στόχου του δοκιμίου είναι η εναλλαγή των ρηματικών προσώπων από τον πομπό. Για παράδειγμα, στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου χρησιμοποιεί το δεύτερο ενικό πρόσωπο, για να δημιουργήσει κλίμα οικειότητας με τον δέκτη και να συνομιλήσει παραινετικά μαζί του κατά κάποιον τρόπο. Επίσης, στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου το ύφος του λόγου γίνεται πιο βιωματικό και εξομολογητικό με τη χρήση του πρώτου ενικού προσώπου με το οποίο ο πομπός καταθέτει μια προσωπική του εμπειρία. Στο σημείο αυτό μάλιστα κυριαρχεί η αφήγηση ως είδος λόγου που δημιουργεί επίκληση στο συναίσθημα του δέκτη, καθώς πρόθεση του πομπού είναι η ευαισθητοποίησή του για ανάλογες περιπτώσεις στις οποίες καθημερινά αμφισβητείται η αποτελεσματικότητα της δημοκρατίας και οι άνθρωποι επιζητούν πιο αυταρχικούς τρόπους διακυβέρνησης.

       Τέλος, να σημειωθεί ότι το δοκίμιο δεν έχει αυστηρή λογική οργάνωση, καθώς δε διατυπώνεται αρχικά με σαφήνεια ούτε το θέμα ούτε η θέση του πομπού. Επίσης, στη δεύτερη παράγραφο ο πομπός επεκτείνει το νόημα σχετικά με την ανάγκη εσωτερικής καλλιέργειας του ανθρώπου αναφερόμενος στην αριστοκρατία, ενώ στην τέταρτη παράγραφο η παρουσία της αφήγησης χαλαρώνει τη δομή. Γενικά, δεν απουσιάζουν και οι εικόνες, καθώς πρόθεση του πομπού, ανάμεσα στα άλλα, είναι να τέρψει τον αναγνώστη.