Η μακροδομή ενός κειμένου

Η έννοια της μακροδομής του κειμένου είναι καθοριστικής σημασίας για την οργάνωση μιας αποτελεσματικής γλωσσικής διδασκαλίας τόσο σε επίπεδο παραγωγής λόγου όσο και στο επίπεδο της κριτικής αποδόμησης ενός κειμένου, διαδικασία που πρέπει να γίνει για την παραγωγή μιας ορθής περίληψης. Αφενός ένα κείμενο που ο μαθητής παράγει πρέπει να έχει διακριτές νοηματικές ενότητες, ανάλογες με τα ερωτήματα της εκφώνησης του θέματος, στην οποία καλείται να απαντήσει. Στην οργάνωση της συνεκτικότητας και στη διακριτή παράθεση των επιμέρους νοηματικών ενοτήτων του κειμένου συμβάλλει η ακριβής απόδοση του μηνύματος του κειμένου, διαδικασία που χρειάζεται να γίνει προλογικά ή σε μια παράγραφο μεταβατικού χαρακτήρα που ακολουθεί μετά την προλογική.

            Οι παραπάνω διαπιστώσεις έχουν ερευνητική βάση, αφού επιβεβαιώνονται από σχετικές έρευνες που έχουμε επιχειρήσει σε μαθητικά γραπτά των γενικών εξετάσεων προηγούμενων ετών στο μάθημα της νεοελληνικής γλώσσας. Ειδικότερα, στο πλαίσιο της διδακτορικής διατριβής με τίτλο: "Η διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας στο Λύκειο: Αναλυτικά Προγράμματα και Διδακτική πράξη" [1] διερευνήσαμε 337 γραπτά του έτους 2008 και 650 γραπτά του έτους 2009. Παράλληλα, έχουμε δημοσιεύσει σε συνέδρια μεταγενέστερες έρευνες, οι οποίες βασίζονται σε δείγματα γραπτών των Γενικών εξετάσεων στο ίδιο γνωστικό αντικείμενο. Τα δείγματα αυτά είναι μικρότερα έναντι του δείγματος των ετών 2008 και 2009, αλλά αυτή είναι μια αντικειμενική δυσκολία δεδομένου ότι οι σχετικές έρευνες είναι περιορισμένες σε αριθμό, καθώς υπάρχει η τάση να μην αξιοποιούνται τα μαθητικά γραπτά των Γενικών Εξετάσεων για την εξαγωγή χρήσιμων ερευνητικών συμπερασμάτων. Ωστόσο, μπορούμε να εξάγουμε χρήσιμα πορίσματα από έρευνα σε δείγμα 500 μαθητικών γραπτών των ετών 2008, 2009, 2010, 2013 και 2014[2] και από μεταγενέστερη έρευνα σε 600 μαθητικά γραπτά των ετών 2015 και 2016.[3]

            Στα πιο πολλά γραπτά που διερευνήσαμε στο πλαίσιο των παραπάνω ερευνών εντοπίσαμε την εμφανή δυσκολία των μαθητών/τριών να μεταβούν ομαλά από τη μια νοηματική ενότητα (πρώτο ζητούμενο) του κειμένου τους στην άλλη (δεύτερο ζητούμενο). Σε αυτή την αστοχία οδηγεί η αδυναμία τους να διατυπώσουν με σαφή τρόπο το μήνυμα και την πρόθεσή τους στην εισαγωγική παράγραφο του κειμένου. Σε ελάχιστες περιπτώσεις γραπτών οι μαθητές/τριες παρά την ελλιπή διατύπωση του μηνύματος  ανταποκρίθηκαν με επιτυχία στη μετάβαση των δύο ζητουμένων χάρη στην εκφραστική τους ικανότητα. Επίσης, σε πολλά γραπτά η παράθεση ιδεών που κινούνται περιφερειακά των ζητουμένων (φαίνεται καθαρά ότι αποτελούν προϊόντα μιας κατασκευαστικής λογικής παραγωγής κειμένου) διασπά τη νοηματική αλληλουχία, με αποτέλεσμα να ατονεί η κειμενική λειτουργία της συνεκτικότητας.

            Παρόμοια αδυναμία κατανόησης της μακροδομής ενός κειμένου εντοπίζεται και στην περίληψη, καθώς σε πολλά μαθητικά γραπτά εντοπίζεται η διάθεση απλής παράθεσης των νοημάτων του δοθέντος για νοηματική πύκνωση κειμένου, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η νοηματική σχέση των παραγράφων του κειμένου, πόσο μάλλον η ύπαρξη διακριτών μερών στην οργάνωση των νοημάτων του. Επίσης, σε πολλές περιλήψεις παρατηρείται η άνιση απόδοση των νοημάτων του κειμένου, με αποτέλεσμα η δομή της περίληψης να μην ανταποκρίνεται στη μακροδομή του κειμένου και κατά συνέπεια να αποδυναμώνεται η πληροφοριακότητα, βασική αρετή της περίληψης.

Παραδείγματα

Παράδειγμα 1

            Βρισκόμαστε σ’ ένα σταυροδρόμι· δεν ήμασταν ποτέ απομονωμένοι· μείναμε πάντα ανοιχτοί σ’ όλα τα ρεύματα − Ανατολή και Δύση· και τ’ αφομοιώναμε θαυμάσια τις ώρες που λειτουργούσαμε σαν εύρωστος οργανισμός. […] Συνταραζόμαστε κι εμείς, δικαιολογημένα ή αδικαιολόγητα, από διαδοχικές κρίσεις, αποκαλυπτικές εφευρέσεις και φόβους, που δεν αφήνουν τον ανθρώπινο νου να ηρεμήσει − σαν την καλαμιά στον κάμπο. Μπροστά σ’ αυτά, τι μας μένει για να βαστάξουμε αν απαρνηθούμε τον εαυτό μας; Δε μένω τυφλός στα ψεγάδια¹ μας, αλλά έχω την ιδιοτροπία να πιστεύω στον εαυτό μας. Σας παρακαλώ να με συγχωρήσετε που μνημονεύω εδώ προσωπικές εμπειρίες· δεν έχω άλλο πειραματόζωο από εμένα. Και η προσωπική μου εμπειρία μου δείχνει πως το πράγμα που με βοήθησε, περισσότερο από κάθε άλλο, δεν ήταν οι αφηρημένοι στοχασμοί ενός διανοουμένου, αλλά η πίστη και η προσήλωσή μου σ’ έναν κόσμο ζωντανών και περασμένων² ανθρώπων· στα έργα τους, στις φωνές τους, στο ρυθμό τους, στη δροσιά τους. Αυτός ο κόσμος, όλος μαζί, μου έδωσε το συναίσθημα πως δεν είμαι μια αδέσποτη μονάδα, ένα άχερο στ’ αλώνι. Μου έδωσε τη δύναμη να κρατηθώ ανάμεσα στους χαλασμούς που ήταν της μοίρας μου να ιδώ. Κι ακόμη, μ’ έκανε να νιώσω, όταν ξαναείδα το χώμα που με γέννησε, πως ο άνθρωπος έχει ρίζες, κι όταν τις κόψουν πονεί, βιολογικά, όπως όταν τον ακρωτηριάσουν.

                                                                  […]           

            Κι όλα τούτα θα μπορούσα να τα ονομάσω με τη λέξη παράδοση, που την ακούμε κάποτε ψυχρά και μας φαίνεται υπόδικη³. Αλήθεια, υπάρχουν ροπές⁴ που νομίζουν πως η παράδοση μας στρέφει σε έργα παρωχημένα⁵ και ανθρώπους παρωχημένους· πως είναι πράγμα τελειωμένο και άχρηστο για τις σημερινές μας ανάγκες· πως δεν μπορεί να βοηθήσει σε τίποτε τον σημερινό τεχνοκρατικό άνθρωπο που γνώρισε φριχτούς πολέμους και φριχτότερα στρατόπεδα συγκεντρώσεως· αυτόν τον άνθρωπο που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην κατάσταση του θηρίου και την κατάσταση του ανδροειδούς⁶. Η παράδοση είναι λοιπόν ένα περιττό βάρος που πρέπει να εξοβελιστεί⁷. Μου φαίνεται πως αυτές οι ροπές εκπορεύουνται από τη σύγχρονη απελπισία για την αξία του ανθρώπου. Είναι τα συμπτώματα ενός πανικού, που εν ονόματι του ανθρώπου τείνουν να κατακερματίσουν την ψυχή του ανθρώπου. Όμως τι απομένει αν βγάλουμε από τη μέση τον άνθρωπο;

Γ. Σεφέρη, Δοκιμές, τ.2, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1974, σσ. 175-177

1. ψεγάδια: ελαττώματα

2. περασμένων: ανθρώπων που έχουν φύγει από τη ζωή

3. υπόδικη: υπόλογη, ένοχη

4. ροπές: απόψεις

5. παρωχημένα: ξεπερασμένα

6. του ανδροειδούς: του ανθρωπόμορφου

7. εξοβελιστεί: διωχτεί

Σχολιασμός

Το κείμενο είναι εμφανές ότι αποτελείται από δύο παραγράφους, οι οποίες αντίστοιχα συνιστούν δύο διακριτά μέρη που συνδέονται μεταξύ τους, καθώς η πρώτη παράγραφος αναφέρεται στη σημασία και τον δυναμογόνο ρόλο της παράδοσης στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης, ενώ η δεύτερη παράγραφος περιγράφει τη στάση που τηρεί απέναντί της ο σύγχρονος τεχνοκρατικός άνθρωπος, ο οποίος τη θεωρεί περιττό φορτίο και εμπόδιο για την πρόοδο. Ουσιαστικά, τα δύο τμήματα του κειμένου αποτελούν σύζευξη του θεωρητικού και ρεαλιστικού επιπέδου ανάλυσης, καθώς εντοπίζεται η διάσταση ανάμεσα στο πνευματικό και πολιτισμικό βάρος της παράδοσης και στη στάση των σημερινών ανθρώπων.

Παράδειγμα 2

«Ανάγκη αλλαγής του ρόλου του ΟΗΕ στο σημερινό μονοπολικό κόσμο»

            Ο νέος πόλεμος που μαίνεται τις τελευταίες μέρες μεταξύ του Ισραήλ και της  Χεζμπολάχ του Λιβάνου έχει συγκλονίσει ολόκληρο τον κόσμο. Το επεισόδιο ανασύρει για άλλη μια φορά ένα ζήτημα ύψιστης σημασίας, που απασχολεί τη διεθνή κοινότητα τα τελευταία τουλάχιστον δέκα χρόνια: πρόκειται για την ανάγκη αλλαγής ρόλου του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, ώστε να πάψει να διαδραματίζει ένα καθαρά διακοσμητικό ρόλο.

            Ας δούμε όμως ποια ακριβώς γεγονότα οδήγησαν στη σημερινή απαξίωση του ρόλου του ΟΗΕ.

            Ο ΟΗΕ ιδρύθηκε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, για να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που προέρχονταν από τον ψυχρό πόλεμο της εποχής εκείνης, καθώς και από τη λεπτή ισορροπία των δύο τότε υπερδυνάμεων. Στη βάση αυτή ο οργανισμός βοήθησε σημαντικά στη διευθέτηση – αλλά και στην αποτροπή – τριβών και συγκρούσεων μεταξύ των χωρών των δύο συνασπισμών και φυσικά βοήθησε σημαντικά στη διατήρηση της ειρήνης στον κόσμο. Συγχρόνως συνέβαλε σε μέγιστο βαθμό στη στήριξη των φτωχών λαών, μαχόμενος με διάφορους τρόπους κατά της φτώχειας και των ανισοτήτων.

            Ιστορικά, λοιπόν, ο ρόλος του ΟΗΕ θα πρέπει να θεωρηθεί ως επιτυχής, όχι μόνο στη διατήρηση της ειρήνης, αλλά και στον αγώνα κατά της φτώχειας σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Το προηγούμενο, συνεπώς, παγκόσμιο σύστημα, που αναγνώριζε την αυτοδυναμία των εθνικών κρατών, στηριζόταν πάνω σε ένα πλαίσιο αρχών, ηθών, εθίμων, συμφωνιών και αποφάσεων, που συγκροτούσαν το βασικό σώμα του Διεθνούς Δικαίου. Η παλαιότερη, επομένως, παγκόσμια τάξη πραγμάτων ακουμπούσε, σε υπερεθνικό επίπεδο, στον ΟΗΕ με δύναμη και καταλυτικές εξουσίες.

            Την μεταπολεμική περίοδο κατά συνέπεια ο ΟΗΕ αποτελούσε μια εγγύηση για την παγκόσμια ισορροπία. Είναι αλήθεια βέβαια πως οι νικητές κατέλαβαν τις μόνιμες θέσεις – και μάλιστα με δικαιοδότες το Συμβούλιο Ασφαλείας – ενώ οι ηττημένοι του πολέμου, είτε αποκλείστηκαν είτε έλαβαν ήσσονος σπουδαιότητας θέσεις. Στις εκπροσωπούμενες πάντως χώρες ήταν και τα τότε κομμουνιστικά κράτη, η Σοβιετική Ένωση και η Κίνα, τα οποία περιελήφθησαν και στο Συμβούλιο Ασφαλείας. […]

            Στις μέρες μας όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει δραματικά. Η γεωπολιτική, οικονομική και η κοινωνική διάταξη της υφηλίου έχει υποστεί βαθιές αλλαγές, από τη στιγμή που σ’ ολόκληρο τον κόσμο σήμερα υπάρχει μόνο μια υπερδύναμη, οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Στις νέες αυτές παγκόσμιες συνθήκες ο ρόλος του ΟΗΕ έχει δραματικά υποβαθμιστεί και περιθωριοποιηθεί. Γιατί διαφορετικοί κανόνες και πειθαρχίες έχουν επιβληθεί, με αποτέλεσμα ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών να μην είναι πάντοτε σε θέση να αντιδράσει αποφασιστικά στο νέο νομικό, δικαστικό, κοινωνικό, οικονομικό, γεωπολιτικό καθεστώς.

            Τρανά παραδείγματα αποτελούν αυτά του πολέμου (βομβαρδισμού) της Γιουγκοσλαβίας, η εισβολή στο Ιράκ, το Παλαιστινιακό, καθώς και η σημερινή Ισραηλινοαραβική σύγκρουση στο Λίβανο, όπου η αδυναμία του Οργανισμού εμφανίζεται σε όλο το μεγαλείο! Ο Οργανισμός, λοιπόν, σήμερα είναι αποδυναμωμένος, αφανισμένος και απλός θεατής των παγκόσμιων γεγονότων, ανίκανος να παρέμβει και να εμποδίσει άδικες επιθέσεις εναντίον ορισμένων κρατών. Αλλά και στον τομέα καταπολέμησης της παγκόσμιας φτώχειας, της ανεργίας, της υπερχρέωσης και της εξαθλίωσης των λαών των χωρών του τρίτου κόσμου ο ρόλος του ΟΗΕ είναι υποβαθμισμένος.

            Η διεθνής κοινότητα, όμως, οφείλει να αλλάξει ριζικά το ρόλο του ΟΗΕ και να θέσει καινούργιους κανόνες, νόμους και λειτουργίες του παγκόσμιου συστήματος, αφού σήμερα δεν μπορεί να προστατευθεί από έναν αποδυναμωμένο Οργανισμό, ο οποίος χρησιμοποιεί παλιούς τρόπους και μεθόδους αντιμετώπισης νέου είδους και τύπου παγκόσμιων κρίσεων. Ο παγκόσμιος λοιπόν αυτός Οργανισμός έχει σήμερα υποκατασταθεί από την παντοδυναμία των ΗΠΑ, της οποίας ο νέος ρόλος και η εξουσιαστική της δύναμη έχει γίνει αποδεκτή σχεδόν από όλα τα κράτη, κι έτσι έχει επενδυθεί με τον μανδύα του «θεσμού». Βρισκόμαστε, συνεπώς, μπροστά σε ένα νέο παγκόσμιο σύστημα, το οποίο νομιμοποιεί όλες τις παρεμβάσεις των ΗΠΑ.

            Έτσι, λοιπόν, ο διαμορφωτής του παγκόσμιου Δικαίου καθίσταται «εγγυητής» της δικαιοσύνης των λαών, τους επιβάλλει όποιες «αλήθειες» είναι «ηθικές», εγκαθιδρύει θεσμούς, καθορίζει τι είναι νόμιμο και δίκαιο ή πότε πρέπει να γίνει πόλεμος ή ειρήνη και τελικά επιβάλλει στους λαούς ακόμα και τα πολιτισμικά δεδομένα, τα οποία θα πρέπει να ακολουθήσουν.[…]

            Απέναντι σε τέτοιους νέους «θεσμούς» και καινούργιους «ηθικούς» κανόνες, φαίνεται πως αρχίζουν σιγά –σιγά να δημιουργούνται αντιδράσεις σε διεθνές επίπεδο και να «ορθώνονται τείχη». Πριν από πολλούς αιώνες, η τότε παγκόσμια δύναμη – η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – άρχισε να ξεθεμελιώνεται από ένα μεγάλο ηθικό πνευματικό κίνημα: εκείνο του Χριστιανισμού, ο οποίος γκρέμισε το εξουσιαστικό οικοδόμημα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και απέδειξε ότι το σύστημα εκείνο δε στηριζόταν σε σταθερές αρχές και αξίες και τελικά κατέδειξε πόσο ασταθείς ή άδικες ήταν οι αρχές στις οποίες βασιζόταν το τότε αυτοκρατορικό κατεστημένο.

            Με την ίδια λογική, τα σημερινά ρεύματα του δυτικού κυρίως κόσμου - που στηρίζονται κι αυτά σε αξίες και αρχές ζυμωμένες στο καμίνι της ιστορίας, της Δημοκρατικής εμπειρίας, αλλά και της Χριστιανικής αλληλεγγύης και λογικής – οφείλουν να διαμορφώσουν σήμερα καινούργια δεδομένα για μια αναγέννηση του κόσμου, τα οποία θα πρέπει να στηρίζονται στις αρχές της δικαιοσύνης, στα ατομικά και ανθρώπινα δικαιώματα, και βέβαια να σκοπεύουν στην ευημερία όλων των λαών της υφηλίου. Αυτό το ρόλο, όμως, μόνο ένα παγκόσμιο όργανο μπορεί να τον παίξει. Ίσως το όργανο αυτό να είναι ένας αναγεννημένος και αναβαθμισμένος ΟΗΕ, που θα συγκροτείται από τη βούληση των κρατών της υφηλίου και δε θα στηρίζεται στη μονομέρεια μιας και μοναδικής υπερδύναμης.

Άρθρο του Σωτήρη Χατζηγάκη, δημοσιευμένο στην προσωπική του σελίδα στο Διαδίκτυο.

Σχολιασμός

Το κείμενο αποτελείται από τα εξής διακριτά μέρη:

1. Η πρώτη παράγραφος συνιστά την εισαγωγή, στην οποία διατυπώνεται ύστερα από τη σχετική αφόρμηση από την επικαιρότητα το μήνυμα του κειμένου, η ανάγκη αλλαγής του ρόλου του ΟΗΕ στην εποχή μας.

2. Οι επόμενες τρεις παράγραφοι του κειμένου αποτελούν την επόμενη νοηματική ενότητα. Ειδικότερα, στο χωρίο " Ας δούμε όμως ποια ακριβώς γεγονότα... τα οποία περιελήφθησαν και στο Συμβούλιο Ασφαλείας. […]" γίνεται μια αναδρομή στο παρελθόν, για να τονισθεί ότι ο ΟΗΕ είχε ως διαμεσολαβητής έναν ενεργότερο και πιο ουσιαστικό ρόλο.

3. Στις επόμενες τέσσερις παραγράφους είναι διακριτή μια άλλη νοηματική ενότητα, αυτή που περιγράφει τη σημερινή αδυναμία του ΟΗΕ να επιτελέσει τον ίδιο διαμεσολαβητικό ρόλο που είχε στο παρελθόν (Στις μέρες μας όμως τα πράγματα έχουν αλλάξει δραματικά... τελικά επιβάλλει στους λαούς ακόμα και τα πολιτισμικά δεδομένα, τα οποία θα πρέπει να ακολουθήσουν.[…])

4. Τέλος, οι δύο τελευταίες παράγραφοι του κειμένου απαρτίζουν την τελευταία νοηματική ενότητα του κειμένου, καθώς ο συντάκτης παραθέτει τις αρχές τις οποίες πρέπει να υπηρετεί ο ΟΗΕ, προκειμένου να αναβαθμισθεί ο ρόλος του σήμερα.

5. Επιπλέον, ενδιαφέρουσα παρατήρηση σε επίπεδο μεσοδομής του κειμένου έχει η αναλογία που επιχειρεί στις δύο τελευταίες παραγράφους του κειμένου ο συντάκτης του. Αναλογικά με το κίνημα του Χριστιανισμού, το οποίο αποσάρθρωσε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία παραθέτει τις νέες αρχές που πρέπει να υιοθετήσει ο ΟΗΕ, προκειμένου να βελτιωθεί η σημερινή κατάσταση του μονοπολικού κόσμου. Η κριτική ανάλυση του κειμένου πρέπει σε επίπεδο μεσοδομής να αναδείξει την παραπάνω νοηματική σχέση ανάμεσα στις δύο παραγράφους του κειμένου, διότι μόνο τότε ο/η μαθητής/τρια θα είναι σε θέση να αποδώσει με κριτικό τρόπο τα νοήματα στην πορεία εκπόνησης της περίληψης, άσκησης που υπάγεται στο πλαίσιο της διδασκαλίας που βασίζεται στις αρχές του κριτικού γραμματισμού.

---

[1]  Νίκος Αλέφαντος, 2013, ΕΚΠΑ, Φιλοσοφική Σχολή, τμήμα Φ.Π.Ψ., τομέας Παιδαγωγικής.

[2] Ν. Αλέφαντος. 2016. Η διερεύνηση του βαθμού κατανόησης του μηνύματος ενός κειμένου κατά την κριτική αποδόμηση και επεξεργασία του και στην παραγωγή λόγου: Μια έρευνα βασισμένη σε μαθητικά γραπτά από τις μαθητικές εξετάσεις προηγουμένων ετών. Η εκπαίδευση στην εποχή των Τ.Π.Ε. Τα πρακτικά του συνεδρίου, Αθήνα, 5-6/11/2016. ISBN: 978-960-99435

[3] Ν. Αλέφαντος. 2017.Ο βαθμός εμπέδωσης της κειμενοκεντρικής θεωρίας από τους/τις μαθητές/τριες του Λυκείου: Μια έρευνα βασισμένη στα μαθητικά γραπτά των γενικών εξετάσεων των ετών 2015 και 2016. 3ο Διεθνές Συνέδριο για την Προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας. Επιστημονική Ένωση για την προώθηση της Εκπαιδευτικής Καινοτομίας. Λάρισα. Πρακτικά Συνεδρίου. τόμος Α΄. ISBN: 978-618-82197-6-2.