Το κειμενικό είδος της επιφυλλίδας

Είναι τύπος γραπτού κειμένου που δημοσιεύεται σε εφημερίδα με περιεχόμενο κατά κύριο λόγο μη ειδησεογραφικό, που αναφέρεται σε θέματα επιστημονικά, εγκυκλοπαιδικά, καλλιτεχνικά, φιλολογικά ή και πολιτικά και γράφεται από πρόσωπο ειδικό στο θέμα».

 
Η επιφυλλίδα είναι ένας τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διάφορα θέματα φιλολογικά, επιστημονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά, πολιτικά (θεματική ποικιλία υπάρχει και στο άρθρο αλλά αυτό συνήθως πραγματεύεται ένα ειδικό επίκαιρο θέμα γενικού ενδιαφέροντος).

Γνωρίσματα:

α] Δημοσιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση και χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Στο παρελθόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλει από εφημερίδα σε εφημερίδα.

β] Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα (κοινό στοιχείο με άρθρο), π.χ. η «διαφήμιση» αλλά δεν μένει προσκολλημένος στο επίκαιρο. Προχωρεί σε παρατηρήσεις και σκέψεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος (αυτό δεν το κάνει ο αρθρογράφος;).

γ] Γι’ αυτό το λόγο επισημαίνεται στο Λεξικό του Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη του Α.Π.Θ. ότι είναι «κείμενο δοκιμιακού χαρακτήρα» (άρα η επιφυλλίδα είναι πιο κοντά στο δοκίμιο απ’ ότι το άρθρο). Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, πρέπει να τονίσουμε ότι τα όρια ανάμεσα στην επιφυλλίδα και στο άρθρο δεν είναι εντελώς ευδιάκριτα και γι’ αυτό άλλωστε, σύμφωνα με άλλα λεξικά, π.χ. στο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του Ελευθερουδάκη «η επιφυλλίδα ορίζεται ως «άρθρο δημοσιευμένο στο κάτω άκρο της εφημερίδας που χωρίζεται από την υπόλοιπη ύλη με οριζόντια γραμμή».

δ] Μπορούμε επομένως να πούμε ότι η επιφυλλίδα είναι ένα είδος σύντομου άρθρου. Ο όρος επιφυλλίδα είχε εξάλλου, στο παρελθόν και μια δεύτερη σημασία. Επιφυλλίδα, ονομαζόταν, επίσης και ένα λαϊκό ανάγνωσμα, συνήθως μυθιστόρημα που δημοσιευόταν τμηματικά, σε συνέχειες στην εφημερίδα»

Συνοψίζοντας: επιφυλλίδα είναι μια ειδική ονομασία για κάποια κείμενα δοκιμιακού χαρακτήρα (συνήθως μικρά) που δημοσιεύονται σε συγκεκριμένη θέση της 1ης σελίδας των εφημερίδων, τα οποία δεν έχουν ευδιάκριτες διαφορές από ένα κοινό άρθρο ή από το δοκίμιο.

Παράδειγμα

Έγραφα τις προάλλες ότι προγραμματικός εισηγητής της θεωρίας στο ηροδότειο έργο είναι ο αθηναίος νομοθέτης Σόλων. Ρητώς λέγεται ότι κίνητρο και στόχος της δεκάχρονης αποδημίας του που τον φέρνει από την Αίγυπτο στις Σάρδεις, με ενδιάμεσους και άλλους σταθμούς, είναι η θεωρίη: η ανθρωπολογική δηλαδή και ανθρωποκεντρική περιέργεια, προκειμένου να συγκροτηθεί μια συνολική ερμηνευτική γνώση σε οικουμενικό επίπεδο, η οποία θα ορίσει και την προσωπική φιλέρευνη σοφία. Οι μελετητές του Ηροδότου δε διστάζουν να μιλήσουν στην περίπτωση αυτή για κοσμοθεωρία. Με αυτές πάντως τις προϋποθέσεις και προθέσεις επισκέπτεται ο Σόλων στις Σάρδεις τον λυδό βασιλιά Κροίσο, στην ακμή της εξουσιαστικής του δύναμης και του επιδεικτικού του πλούτου. Αυτή εξάλλου είναι και η πρώτη συνάντηση μέσα στο ηροδότειο έργο του αθηναϊκού με τον λυδικό λόγο και κόσμο, που θα καταλήξει, προσωρινά όμως, σε σύγκρουση.

            Φιλόξενος καταρχήν ο Κροίσος θέλει να εντυπωσιάσει τον ξένο σοφό, όπως φαίνεται να το έχει κάνει με επιτυχία και σε προηγούμενους Έλληνες σοφιστές-φιλοσόφους. Παραγγέλλει λοιπόν (την τρίτη όμως ή την τέταρτη μέρα από την άφιξη του Σόλωνα, όχι αμέσως!) να τον γυρίσουν οι θεράποντες στο παλάτι, δείχνοντας πλούτη και θησαυρούς, πάντα εόντα μεγάλα τε και όλβια, λέει το κείμενο, φράση που θυμίζει τον γνωστό στίχο του Καβάφη «όλα ωραία και μεγάλα φωτισμένα», ο συνειρμός είναι δικός μου και εντελώς αυθαίρετος.

            Έπεται η σχεδόν αυτονόητη ερώτηση του λυδού βασιλιά, γενικώς διατυπωμένη, αλλά σαφώς προκατειλημμένη: αν ο διάσημος ανά τον κόσμο σοφός ξένος, γνωστός για τη φιλόσοφη θεωρία του, μπορεί να εξονομάσει, από όλους όσους είδε και γνώρισε, κάποιον, συγκριτικώς και απολύτως, ολβιώτατον, πιστεύοντας ότι ο τίτλος αυτός δικαιωματικά του ανήκει. Ο Σόλων εκπλήσσει τον Κροίσο με την αυτόματη σχεδόν απάντησή του: πρωτεία ολβιότητας αποδίδει στον αθηναίο Τέλλο, εξηγώντας γιατί και πώς του αξίζει ο έπαινος αυτός. Το πρώτο αυτό παράδειγμα της σολώνειας ολβιότητας είναι κατεξοχήν πολιτικό: προηγείται η φήμη της γενέθλιας πόλης, έπεται η ευτυχής παιδοποιία, συνδυασμένη με τον επαρκή βίο και ο όλβιος κλήρος επικυρώνεται με το κλέος του θανάτου για τη σωτηρία της πόλης και με την έντιμη ταφή. Στο σημείο όμως αυτό δύο ενδιάμεσες παρατηρήσεις.

            Η πρώτη: διεκδικώντας ο Κροίσος τα πρωτεία της ολβιότητας κατά κάποιον τρόπο κυριολεκτεί. Στον βαθμό που η βασική σημασία της λέξης όλβος αναφέρεται στα υλικά αγαθά, στα πλούτη που εξασφαλίζουν ευδαίμονα βίο και αποδεδειγμένη ευτυχία, δηλαδή καλή τύχη. Ρεαλιστής λοιπόν ο λυδός βασιλιάς. Αντίθετα, ο Σόλων υπερβαίνει την κυριολεκτική σημασία της κρίσιμης λέξης ορίζοντας την ολβιότητα με πολλαπλά και ενάρετα κριτήρια: ο προσωπικός όλβος κρίνεται στο πλαίσιο μιας όλβιας πόλης, που, όταν κινδυνεύει, ο όλβιος πολίτης την υπερασπίζεται, θυσιάζοντας ακόμη και τη ζωή του. Συμπέρασμα: στην εμπειρική και ατομική μονοσημία, που αποδίδει στην ολβιότητα ο Κροίσος, αντιθέτει ο Σόλων τη θεωρητική πολυσημία της. Κι έτσι πάμε στη δεύτερη παρατήρηση.

            Σε σχέση με την επικαιρική, κλειστή και εγωκεντρική εμπειρία του Κροίσου, παγιδευμένη ήδη στην καταπιεστική εξουσία και στον πλεονάζοντα πλούτο της, η παραδειγματολογία του Σόλωνα αποδεικνύεται ανοιχτή προς τη θεωρία. Όχι μόνο επειδή προετοιμάζει την αναγωγή από το ειδικό προς το γενικό, όπως αποδεικνύεται στη συνέχεια του διαλόγου, αλλά και γιατί συσχετίζει ήδη μεγέθη που ο λυδικός εμπειρισμός ως παραπληρωματικά ζεύγη τα αγνοεί ή και τα περιφρονεί: το ατομικό με το συλλογικό, τον φίλο με τον εχθρό, την αυτοσυντήρηση με την αυτοθυσία, το παρόν με το μέλλον, την αρχή με το τέλος. Θα συνεχίσω όμως την άλλη Κυριακή, προσθέτοντας σήμερα ένα γενικόλογο πάλι υστερόγραφο:

            Μιλούσα για έλλειμμα στις μέρες μας θεωρητικού λόγου (κατ’ επέκταση και θεωρητικού βίου) την περασμένη εβδομάδα. Πρέπει να ομολογήσω ότι τούτο οφείλεται στη γενικότερη υποτίμηση της φιλοσοφίας. Για την οποία εντούτοις ο Κροίσος έδειχνε εξαιρετικό ενδιαφέρον, που μακάρι να το είχαν και οι δικοί μας εύποροι άρχοντες. Αλλά για το αφιλοσόφητο των αρχόντων μπορεί να φταίνε και οι, υπαρκτοί ή ανύπαρκτοι, φιλόσοφοι του καιρού μας.

                                                      Δ. Μαρωνίτης, εφημερίδα το ΒΗΜΑ, 2-2-2003.

Σχολιασμός

Το παραπάνω κείμενο είναι επιφυλλίδα, διότι πραγματεύεται ένα φιλοσοφικό και κοινωνικό ζήτημα, όπως αυτό της ευτυχίας. Αφόρμηση ο πομπός παίρνει από το επεισόδιο της συνάντησης του Σόλωνα και του Κροίσου και καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η συζήτηση ανάμεσα στους δύο άνδρες και τα κριτήρια που θέτουν για την ευτυχία είναι ιδιαίτερα επίκαιρα για την εποχή μας. Μέσα από το ιστορικό παράδειγμα που παραθέτει ο πομπός προσπαθεί να καταστήσει πιο εμφανή τον προβληματισμό του αναφορικά με το αν τα υλικά ή άλλα κριτήρια πρέπει να θεωρηθούν καθοριστικά για τον προσδιορισμό της έννοιας της ευτυχίας. Το κείμενο είναι δημοσιευμένο στην εφημερίδα "ΤΟ ΒΗΜΑ" και μοιάζει περισσότερο με δοκίμιο παρά με άρθρο, αφού ο πομπός πραγματεύεται το ζήτημα της ευτυχίας από την οπτική των υλικών αγαθών, όπως σήμερα οι περισσότεροι πιστεύουν, ή από μια ευρύτερη και όχι τόσο στενή οπτική, όπως φανερώνει η παραδειγματολογία του Σόλωνα στον διάλογό του με τον Κροίσο, παραδειγματολογία που δίνει το έναυσμα στον πομπό να καταλήξει σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Είναι, επομένως, φανερό ότι προσεγγιζοντας το θέμα από μια οπτική γωνία ο πομπός έχει πρόθεση να προβληματίσει και να διδάξει τον αναγνώστη, οπότε μπορούμε να κάνουμε λόγο για κείμενο που προσιδιάζει περισσότερο σε δοκίμιο παρά σε άρθρο. Άλλωστε, δεν υπάρχει το στοιχείο της επικαιρότητας στην αφόρμηση του προβληματισμού, αντίθετα παρατηρείται διαχρονικότητα στην προσέγγιση του θέματος.