Η Δομή και οι τρόποι ανάπτυξης μιας παραγράφου

Κάθε παράγραφος (ανεξαρτήτως του τρόπου ανάπτυξής της) έχει τρία σταθερά µέρη, από τα οποία η ύπαρξη του τρίτου είναι προαιρετική. Τα µέρη αυτά είναι: α) η θεµατική περίοδος, β) τα σχόλια ή λεπτοµέρειες και γ) η περίοδος κατακλείδα.

α) Θεματική περίοδος: Σε αυτή διατυπώνεται η θέση την οποία προτίθεται να αναπτύξει ο πομπός. Ενδεχομένως η θεματική περίοδος να μην είναι μόνο μια πρόταση ή περίοδος λόγου, καθώς περιέχει και μια πρόταση που βοηθά στη μετάβαση του νοήματος από τα προηγούμενα νοήματα. Επίσης, όταν η παράγραφος αποτελεί συνέχεια μιας προηγούμενης, δηλαδή περιέχει επιμέρους ιδέες που αναλύουν μια ήδη διατυπωμένη θέση, ενδέχεται να μην υπάρχει θεματική περίοδος στην παράγραφο (πιο σπάνια περίπτωση)

β) Σχόλια - Λεπτομέρειες: Οι λεπτομέρειες σε μια παράγραφο συνιστούν το κύριο σώμα της και μπορούν να αναπτυχθούν με διάφορους τρόπους.

Ανάπτυξη µε σύγκριση-αντίθεση

Η θεµατική περίοδος περιέχει τουλάχιστον δύο αντιθετικά µεταξύ τους δεδοµένα, για τα οποία θα γίνει σχολιασµός στις λεπτοµέρειες της παραγράφου. Εκεί θα εντοπιστούν τυχόν οµοιότητες και διαφορές (ή ένα µόνο από τα δύο) και πιθανόν να εξαχθεί και ένα αξιολογικό συµπέρασµα. Ο τρόπος παρουσίασης των αντιθετικών δεδοµένων στα σχόλια της παραγράφου είναι συνήθως δύο ειδών: α) ο συγγραφέας εξετάζει κάθε δεδοµένο του χωριστά και στο τέλος της παραγράφου δίνει το συµπέρασµα ή την προσωπική του άποψη (ο τρόπος αυτός ονοµάζεται "κατά µέλη χωριστά"), β) ο συγγραφέας εξετάζει τα δεδοµένα του ταυτόχρονα, σε ό,τι αφορά τις οµοιότητες και τις διαφορές τους, και στο τέλος εξάγει το συµπέρασµά του (ο τρόπος αυτός ονοµάζεται "ανάπτυξη ένα προς ένα"). Συνήθως, γίνεται φανερή ή νοητή απαρίθµηση στοιχείων, (δηλ. οµοιοτήτων, διαφορών και γενικά παρατηρήσεων) σχετικά µε κάποια δεδοµένα που έρχονται σε αντιδιαστολή. Επιπλέον, υπάρχουν διαρθρωτικές–συνδετικές λέξεις, π.χ. αντιθετικοί σύνδεσµοι (µα, αλλά, παρά, όµως, ωστόσο, µόνο) ή άλλα συνδετικά (µάλιστα, µολαταύτα, αντίθετα, έπειτα, εξάλλου). Ο τρόπος ανάπτυξης της σύγκρισης – αντίθεσης επεκτείνεται και πέραν των ορίων της παραγράφου, δηλαδή στη δόµηση ενός ολόκληρου κειµένου, το οποίο µπορεί να περιλαµβάνει πολλές παραγράφους αντιθετικά συνδεόµενες ή και ενότητες.

Παράδειγμα 1

Αξιοπρόσεχτη η παρατήρηση. Δεν αληθεύει όμως στη δική μας εποχή. Γιατί σήμερα και τα παιδιά είναι πολύ διαφορετικά από άλλοτε και ο αέρας, το «κλίμα» του σχολείου έχει αλλάξει. Παλαιότερα ο μαθητής περίμενε να φωτιστεί αποκλειστικά και μόνο από το Δάσκαλό του. Σήμερα οι πηγές των πληροφοριών έχουν πολλαπλασιαστεί σε βαθμό εκπληκτικό και οι κρουνοί τους (η εφημερίδα, το περιοδικό, το ραδιόφωνο, η τηλεόραση) ρέουν μέσα στο σπίτι. Μπορεί λοιπόν ο μαθητής, ανάλογα με τη δύναμη και την όρεξή του, να προμηθεύεται ελεύθερα και απεριόριστα «ειδήσεις» από όλες τις περιοχές της ανθρώπινης περιέργειας: ιστορικές, γεωγραφικές, βιολογικές, ανθρωπολογικές, φυσικής, χημείας, κοσμογραφίας, ηλεκτρολογίας, κάθε λογής «τεχνικής».

Σχολιασμός

Η παραπάνω παράγραφος αναπτύσσεται κυρίως με τη μέθοδο της σύγκρισης - αντίθεσης, καθώς ο πομπός επιδιώκει να καταδείξει τη διαφορά ανάμεσα στις πηγές πληροφοριών του νέου στο παρελθόν και στη σημερινή εποχή. Η σύγκριση γίνεται με σημείο αναφοράς την πληροφόρηση των νέων και τον ρόλο του σχολείου στο παρελθόν και σήμερα. Η δομή της παραγράφου είναι η ακόλουθη:

1. Θεματική πρόταση: "Αξιοπρόσεχτη η παρατήρηση. Δεν αληθεύει όμως στη δική μας εποχή. Γιατί σήμερα ... έχει αλλάξει."

2. Σχόλια - Λεπτομέρειες: "Παλαιότερα ο μαθητής περίμενε ... ρέουν μέσα στο σπίτι".

3. Περίοδος - κατακλείδα: "Μπορεί λοιπόν ο μαθητής, ανάλογα με τη δύναμη ... κάθε λογής «τεχνικής»."

Παράδειγμα 2

Χαρακτηρολογικά οι άνθρωποι μπορούν να μοιραστούν σε δύο κατηγορίες: στους «ανθρώπους του ναι» και τους «ανθρώπους του όχι». Οι πρώτοι, όταν προκαλούνται να εκδηλωθούν (με μιαν απάντηση, κίνηση ή προσφορά, με τη στάση τους απέναντι σ’ ένα αίτημα ή σ’ ένα αντιλεγόμενο θέμα), αυθόρμητα συμπεριφέρονται θετικά, έστω και αν αργότερα, άμα καλοσκεφτούν και ζυγίσουν πιο ψύχραιμα τα δεδομένα, νικηθούν από τις αμφιβολίες (τις θεωρητικές) ή τις δυσκολίες (τις πρακτικές) και αναθεωρήσουν την αρχική τους τοποθέτηση. Το «ναι» έρχεται εύκολα και τις περισσότερες φορές στο στόμα τους: «ω, βέβαια γίνεται», «μάλιστα, δεν αποκλείεται», «δε σας υπόσχομαι, αλλά θα προσπαθήσω», «θα το ξαναδώ, ελπίζω να το πετύχω», «συμφωνώ, έχει και αυτή η άποψη την αλήθεια της» κ.ο.κ. Αντίθετα, οι άνθρωποι της άλλης κατηγορίας αρχίζουν πάντα με το «όχι», η άρνηση είναι κατά κανόνα η πρώτη αντίδρασή τους, ακόμα και όταν έπειτα από ψυχραιμότερη κρίση ή επιγενέστερη συμπάθεια φανούν υποχωρητικοί. Αυτοί ξεκινούν αρνητικά: «αδύνατον, δε γίνεται», «αποκλείεται, μην το συζητείτε», «έχω την εντελώς αντίθετη γνώμη», «μη ματαιοπονείτε, χαμένος ο κόπος», «δεν είναι πολλές οι αλήθειες, αλλά μία» κ.ο.κ. Νομίζει κανείς ότι, στην κάθε περίπτωση, έχει να κάμει με ένα εντελώς διαφορετικό ψυχικό κλίμα. Εκεί αιθρία, ανοιχτός ορίζοντας, κάτι το μαλακό και το λείο. Εδώ συννεφιά, κλεισούρα, κάτι το σκληρό και το τραχύ.

Σχολιασμός

Η παράγραφος αναπτύσσεται κυρίως με τη μέθοδο της σύγκρισης -αντίθεσης. Ειδικότερα, γίνεται σύγκριση ανάμεσα στους ανθρώπους του "ναι" και στους ανθρώπους του "όχι", όπως διατυπώνεται στη θεματική πρόταση της παραγράφου (Χαρακτηρολογικά οι άνθρωποι μπορούν να μοιραστούν σε δύο κατηγορίες: στους «ανθρώπους του ναι» και τους «ανθρώπους του όχι»), στην οποία εντοπίζουμε και τη μέθοδο της διαίρεσης. Στις λεπτομέρειες - σχόλια της παραγράφου αναδιπλώνεται η αντίθεση με τρόπο που να ξεχωρίζουν δύο ευδιάκριτα τμήματα: "Οι πρώτοι, όταν προκαλούνται ... η άποψη την αλήθεια της» κ.ο.κ." και "Αντίθετα, οι άνθρωποι της άλλης κατηγορίας ... «δεν είναι πολλές οι αλήθειες, αλλά μία» κ.ο.κ." Τέλος, στην περίοδο κατακλείδα (Νομίζει κανείς ότι ... κάτι το σκληρό και το τραχύ.) ο πομπός ανακεφαλαιώνει τη σύγκριση ανάμεσα στις δύο κατηγορίες ανθρώπων με κριτήριο τον χαρακτήρα τους.

Παράδειγμα 3

Εθισμός και επίγνωση

            Υπάρχουν δύο τρόποι να μυήσει κανείς τους νέους στα θέματα της πολιτικής ζωής και να διαμορφώσει την πολιτική σκέψη και συμπεριφορά του: Ο δογματικός του μονολόγου και ο κριτικός του διαλόγου. Τον πρώτο τον μεταχειρίζονται ανέκαθεν τα ανελεύθερα ή ψευδελεύθερα καθεστώτα. Ο δεύτερος, αντίθετα, ταιριάζει στη δημοκρατία. Μια μικρή ανάλυση θα δείξει του καθενός τα φωτεινά σημεία και τις σκιές.

            Ο εθισμός είναι πανάρχαια μέθοδος αγωγής. Στηρίζεται σε μια διαδικασία –θα έλεγε κανείς- περισσότερο φυσιολογική παρά ψυχολογική, δηλαδή στον τρόπο λειτουργίας των υποφλοιωδών χώρων του εγκεφάλου και μπορεί να έχει περιορισμένης σημασίας, αλλά θετικά και βέβαια αποτελέσματα. Με τον εθισμό «ντρεσάρονται» τα ζώα, τα μικρά παιδιά, τα άτομα και οι ομάδες στις πρωτόγονες, γενικά στις καθυστερημένες κοινωνίες. Τους μηχανισμούς που αποτελούν τη βάση και τις προϋποθέσεις αυτής της μεθόδου τους έχει μελετήσει και πειραματικά εξακριβώσει ο Ρώσος φυσιολόγος Παύλωφ και η σχολή του. Είναι τα λεγόμενα στην επιστημονική γλώσσα «εξαρτημένα ανακλαστικά». Όταν με την έμμονη και τυπική επανάληψη ορισμένης συμπεριφοράς συνηθίσουμε έναν οργανισμό να αποκρίνεται σε διδόμενο ερέθισμα με την ίδια πάντοτε, σταθερή και ομοιόμορφη, αντίδραση, δημιουργείται μεταξύ του ερεθίσματος και της αντίδρασης ένας τόσο  στενός και άρρηκτος δεσμός, ώστε αρκεί και ένα μέρος ή μια παραλλαγή ή και η μνημονική εικόνα του ερεθίσματος, ώστε να προκαλέσει πλήρη την αντίδραση εντελώς αυτόματα –ούτε κρίση παρεμβαίνει εδώ ούτε συναισθηματικός διακαθορισμός ούτε βούληση.[…]

            Δε χρειάζεται πολλές διευκρινήσεις, για να καταλάβει κανείς ότι με αυτή τη μέθοδο εργάζονται και φέρνουν τα αποτελέσματά τους όλοι οι τύποι της προπαγάνδας. Υποβάλλουν (με έμμεση ή άμεση πίεση) τις συνειδήσεις σε μια διεργασία ανάλογη με εκείνη που περιγράψαμε: λέγουν και ξαναλέγουν σε όλους τους τόνους και με την ίδια πάντοτε ομοιομορφία ορισμένα, απλά και αδρά διατυπωμένα πράγματα (όσο πιο χοντροκομμένα είναι, τόσο χαράζονται πιο σίγουρα και πιο βαθιά), υποχρεώνουν και τους ακροατές, μόλις πάρουν την εντολή, να τα πουν και να τα ξαναπούν, τα ίδια και απαράλλαχτα, σύντομα και χτυπητά, σα συνθήματα συνωμοτών ή κραυγές πανικού –και τότε στενεύει σε τέτοιο βαθμό ο πνευματικός ορίζοντας, γενικότερα ο ψυχικός χώρος, τυποποιείται το σύστημα των αντιδράσεων και η συμπεριφορά τους, ώστε στο τέλος μεταβάλλονται σε πειθήνια αγέλη ανώνυμων όντων που μπορεί κανείς να την κυβερνά με ένα νεύμα του μόνο. Να ο τρόπος με τον οποίο «διαπαιδαγωγούν» τους υπηκόους τους, από τα τρυφερά τους κιόλας χρόνια, (στο σχολείο, στο αθλητικό γήπεδο, στους επαγγελματικούς συλλόγους, στους ομίλους ψυχαγωγίας –με ρητορικούς λόγους, φυλλάδια και εφημερίδες, σημαίες και εμβλήματα κάθε λογής) τα καθεστώτα τα μονολιθικά που τοποθετούν πολύ χαμηλά στην αξιολογική τους κλίμακα τον άνθρωπο και την ανθρωπιά και υψηλότερα από κάθε άλλο αγαθό: τη δύναμη και το μεγαλείο του κράτους, που κατά βάθος σημαίνει τη φιλαρχία και την πλεονεξία του ηγεμόνα και του θιάσου των κολάκων του. Εδώ οδηγεί ο δογματισμός του μονολόγου, στον εξανδραποδισμό του συνόλου. Γιατί, όπως έχει αποδείξει και ο Πλάτων στην Πολιτεία του, και ο ίδιος ο τύραννος είναι ανδράποδο –ευτελής δούλος των παθών του…

            Αλλάξετε τα μαθηματικά σημεία στη φόρμουλα που παρουσιάσαμε, βάλετε στη θέση του σύν το πλήν και του πλήν το σύν και θα έχετε τον τύπο της αντίθετης μεθόδου, που την ονομάσαμε κριτική μέθοδο του πολιτικού διαλόγου. Όχι πια δουλικός εθισμός με το μηχανισμό των χαλκευόμενων ανακλαστικών, αλλά ελεύθερη εκλογή συνειδητών τοποθετήσεων υποκειμένων στην αναθεώρηση. Όχι παθητική στάση άβουλου υπηκόου απέναντι στα αναντίλεκτα δήθεν κηρύγματα, αλλά στάση υπερήφανη ελεύθερου πολίτη που θεωρεί ευγένεια και εγγύηση της ελευθερίας του το δικαίωμα του ελέγχου. Όχι υποταγή με τη βία, αλλά συνεργασία με την πειθώ. Όχι σκοτισμός της ψυχής με την προπαγάνδα, αλλά φωτισμός του πνεύματος με τη διδαχή. Και διδαχή όχι με κούφια λόγια, αλλά με την πράξη και το παράδειγμα. Είναι, φαντάζομαι, αυτονόητο ότι άλλος τρόπος πολιτικής αγωγής των νέων μέσα σε ένα γνήσιο δημοκρατικό καθεστώς δεν υπάρχει από τη μέθοδο του πολιτικού διαλόγου. Δεν εννοείται δημοκρατία με μονόλογο, όπως δεν εννοείται και δημοκρατία με μονοκομματισμό. Το ένα και μόνο κόμμα αποκλείει το διάλογο, την ελευθερία των συζητήσεων, την εκλογή των πολιτικών τοποθετήσεων, την άμιλλα και τον ευγενή ανταγωνισμό. Η Δημοκρατία στέκεται και πέφτει μαζί με τον ελεύθερο διάλογο και των πολιτών μεταξύ τους και των πολιτικών συλλόγων και κομμάτων μέσα και έξω από τις συνελεύσεις (τα κοινοβούλια ή τα συνέδρια). Όταν ο «πατριωτισμός» και η «ορθοφροσύνη» μονοπωλούνται από μια και μόνη πολιτική παράταξη και κάθε αντιγνωμία εκθλίβεται με τη βία, τότε δημοκρατική ελευθερία δεν υπάρχει, αλλά μόνο τυραννία και εξανδραποδισμός.

            Από το σημείο τούτο ως το συμπέρασμά μας η απόσταση είναι πλέον μικρή. Από πολλούς και συχνά γίνεται στη χώρα μας η παρατήρηση ότι οι νέοι μας σήμερα δεν ενδιαφέρονται για την πολιτική και το φαινόμενο τούτο είναι κακός οιωνός για το μέλλον της δημοκρατίας μας. Πώς θα ξυπνήσουμε το ενδιαφέρον τους; Πώς θα τους δώσουμε να καταλάβουν ότι δεν είναι δυνατό να στερεωθεί και να ευδοκιμήσει το ελεύθερο δημοκρατικό πολίτευμα στη χώρα μας, όταν οι νέοι άνθρωποι δεν ετοιμάζονται πνευματικά από νωρίς, για να ασκήσουν τα πολιτικά τους καθήκοντα την ώρα που θα διαδεχτούν στο στίβο την απερχόμενη γενιά; Η απάντηση στα ερωτήματα αυτά είναι μία: Να τους διαπαιδαγωγήσουμε από τα τρυφερά τους χρόνια. Να θεωρήσουμε σοβαρά και με θάρρος μέρος της γενικής τους παιδείας την πολιτική αγωγή.

 (Ελαφρά διασκευασμένο δοκίμιο του Ε. Π. Παπανούτσου, 2-3-1961)

Σχολιασμός

            Το παραπάνω κείμενο του Ε. Π. Παπανούτσου δομείται στη μέθοδο της σύγκρισης - αντίθεσης αποδεικνύοντας ότι αυτός ο τρόπος ανάπτυξης επεκτείνεται και πέραν των ορίων της παραγράφου, δηλαδή στη δόµηση ενός ολόκληρου κειµένου, το οποίο µπορεί να περιλαµβάνει πολλές παραγράφους αντιθετικά συνδεόµενες ή και ενότητες. Πράγματι, παρατηρούμε στο συγκεκριμένο κείμενο ότι στην πρώτη παράγραφο, η οποία έχει εισαγωγικό χαρακτήρα, ο πομπός διατυπώνει άμεσα το θέμα του κάνοντας λόγο για τους δύο, αντίθετους μεταξύ τους, τρόπους πολιτικής αγωγής, τον κριτικό του διαλόγου και τον δογματικό του μονόλογου. Στο τέλος της εισαγωγικής παραγράφου ο πομπός διατυπώνει την πρόθεσή του " Μια μικρή ανάλυση θα δείξει του καθενός τα φωτεινά σημεία και τις σκιές."

            Στις επόμενες δύο παραγράφους του κειμένου, οι οποίες συνιστούν μια νοηματική ενότητα, ο πομπός παραθέτει τα γνωρίσματα της πολιτικής διαπαιδαγώγησης η οποία βασίζεται στον μονόλογο και στη δημιουργία "εξαρτημένων ανακλαστικών" συνδέοντάς την με την προπαγάνδα και την ύπαρξη συγκεντρωτικών καθεστώτων. Αντίθετα, στην επόμενη παράγραφο του κειμένου (4η) ο πομπός παραθέτει τα γνωρίσματα της κριτικής μεθόδου του πολιτικού διαλόγου. Μάλιστα, χαρακτηριστική είναι η πρώτη περίοδος λόγου της 4ης παραγράφου, η οποία επιχειρεί αυτή τη μετάβαση με διακριτό τρόπο: "Αλλάξετε τα μαθηματικά σημεία στη φόρμουλα που παρουσιάσαμε, βάλετε στη θέση του σύν το πλήν και του πλήν το σύν και θα έχετε τον τύπο της αντίθετης μεθόδου, που την ονομάσαμε κριτική μέθοδο του πολιτικού διαλόγου."

            Τέλος, στην τελευταία παράγραφο του κειμένου του ο πομπός καταλήγει στο συμπέρασμα ("Από το σημείο τούτο ως το συμπέρασμά μας η απόσταση είναι πλέον μικρή."). Αυτό είναι ότι από μικρή ηλικία οι νέοι πρέπει να διαπαιδαγωγούνται στο σχολείο με την πολιτική αγωγή του κριτικού διαλόγου, προκειμένου να είναι σε θέση να αγωνίζονται για τη διατήρηση των δημοκρατικών αρχών. Με αυτό τον τρόπο στο τέλος του κειμένου η αρχική θέση του πομπού παίρνει μια άλλη διάσταση, καθώς έχει αποδειχθεί επαρκώς με τη μέθοδο της σύγκρισης - αντίθεσης το θέμα, η ανάδειξη δηλαδή των δύο τρόπων πολιτικής αγωγής, αυτού που υιοθετούν τα αυταρχικά καθεστώτα και αυτού που υιοθετούν τα δημοκρατικά.

Ανάπτυξη µε παραδείγµατα

Σε κάποιες περιπτώσεις η ανάπτυξη και η τεκµηρίωση της θεµατικής περιόδου γίνεται µε τη χρήση παραδειγµάτων, τα οποία, βέβαια, έχουν σχέση µε το νοηµατικό πυρήνα της. Συνήθως, γίνεται φανερή ή νοητή απαρίθµηση (παρουσίαση) σκέψεων, οι οποίες έχουν αντιστοιχία µε το κεντρικό νόηµα, που έχει παρουσιαστεί στη θεµατική περίοδο. Τα παραδείγµατα είναι εύκολα αναγνωρίσιµα, αφού τις περισσότερες φορές δίνονται µε ασύνδετο σχήµα ή µε λέξεις–φράσεις δηλωτικές της χρήσης τους. Όσον αφορά τη δόµηση ενός ολόκληρου κειµένου, µπορεί να περιλαµβάνει πολλές παραγράφους µε απαρίθµηση παραδειγµάτων και σκοπό την τεκµηρίωση της βασικής θέσης του κειµένου.

Παράδειγμα 1

Με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών αλλάζουν και οι αντιλήψεις μας. Στις συνθήκες π.χ. της δουλοκτητικής εποχής, όταν η παραγωγή υλικών αγαθών στηριζόταν κυρίως στην εργασία των δούλων, η δουλεία θεωρούνταν φυσικός και δίκαιος θεσμός. Με τη μετάβαση όμως στη φεουδαρχική οργάνωση της κοινωνίας, όταν πια έγινε σαφές πως η απόδοση των εργατών αυξάνεται με την παροχή κινήτρων, η δουλεία θεωρήθηκε αναποτελεσματικός θεσμός, και οι φεουδάρχες προχώρησαν σε καίριες βελτιώσεις τόσο των συνθηκών εργασίας όσο και των συνθηκών διαβίωσης, προκειμένου να διασφαλίσουν και την απόδοση των εργατών όσο και την αφοσίωσή τους.

Σχολιασμός

Η θεματική πρόταση της παραγράφου είναι " Με την αλλαγή των κοινωνικών συνθηκών αλλάζουν και οι αντιλήψεις μας." Είναι φανερό ότι η θέση που διατυπώνεται σε αυτήν τεκμηριώνεται με τα δύο ιστορικά παραδείγματα που ακολουθούν, το πρώτο αναφέρεται στη δουλοκτητική κοινωνία και το δεύτερο στη φεουδαρχική. Είναι, επίσης, εμφανής η απουσία περιόδου κατακλείδας, η οποία συνοψίζει τα αναφερόμενα.

Παράδειγμα 2

Οι περιφρονητές του πλήθους

“Από το Λαό”

            Λίγες δικτατορίες σήμερα αρκούνται στο βαθμό υποκρισίας που συνίσταται στο να λέγονται “δημοκρατικές”, επειδή εργάζονται “για χάρη του λαού”. Οι περισσότερες προχωράν πιο πέρα, θέλουν να πιστεύεται ότι είναι κυβερνήσεις “από το λαό”, καμιά φορά κι ότι κυβερνάνε “δια του λαού”.

            Κλασική μέθοδος για την οργάνωση αυτής της απάτης είναι το δημοψήφισμα, που πρώτος μεταχειρίστηκε με τέτοιο τρόπο ο Ναπολέων Γ’ το 1852. Δυο λογιών δημοψηφίσματα είναι θεμιτά, με δημοκρατικά κριτήρια. Το ένα (Referendum), που εφαρμόζεται από παλιά στα ελβετικά καντόνια διενεργείται μέσα σ’ ένα ισχύον πολίτευμα, από το οποίο και συνήθως προβλέπεται, και ζητάει ν’ αποφανθούν οι εκλογείς άμεσα πάνω σ’ ένα απλό και συγκεκριμένο ερώτημα όπου μπορεί καθένας ν’ απαντήσει πραγματικά μ’ ένα “Ναι” ή μ’ ένα “Όχι”: λ.χ. “θέλετε να ψηφίζουν οι γυναίκες;”. Το άλλο (Plebiscite) αφορά το ίδιο το πολίτευμα, και είναι κι εκείνο θεμιτό όταν το ερώτημα, και πάλι, είναι απλό – του τύπου “Βασιλευομένη ή Αβασίλευτη Δημοκρατία;” (τέτοια στάθηκαν, ανεξάρτητα από το πως έγιναν στην πράξη, τα δημοψηφίσματα του 1924, 1935 και 1946 στην Ελλάδα). Η αθέμιτη εκμετάλλευση του θεσμού αρχίζει όταν χρησιμοποιείται (από το Ναπολέοντα Γ’, τον Χίτλερ κι άλλους) σαν υποκατάστατο κοινωνικής δημοκρατικής διαδικασίας, ζητώντας πονηρά ένα “Ναι” ή ένα “Όχι” σε θέματα που από τη φύση τους δεν επιδέχονται μονολεκτική απάντηση (λ.χ. “θέλετε να σας κυβερνάω εγώ;” χωρίς να δίνεται σοβαρή διαζευκτική λύση). Μ’ αυτή τη νοθευμένη μορφή μεταχειρίζονται συνήθως το δημοψήφισμα τα αυταρχικά καθεστώτα. Είτε για να προσδώσουν “λαϊκό χρίσμα” στην εξουσία τους (“από το λαό”) είτε για να επικυρώσουν τετελεσμένα γεγονότα ή να επιβάλουν πλατιές και περίπλοκες μεταρρυθμίσεις με τη “συγκατάθεση” των εκλογέων (“δια του λαού”). Χαρακτηριστικό, σ’ όλες τις περιπτώσεις, είναι ότι ο ψηφοφόρος δεν έχει γνήσια εκλογή. Κι όταν ακόμα του δίνουν στ’ αλήθεια τη δυνατότητα να ψηφίσει “Όχι” – πράγμα σπάνιο, γιατί κατά κανόνα τέτοια δημοψηφίσματα διεξάγονται σε κλίμα ψυχολογικής ή και υλικής βίας – το ερώτημα είναι διατυπωμένο με τέτοιο τρόπο ώστε το “Ναι”, όσο οδυνηρό και να ‘ναι (λ.χ. ένα απαράδεκτα αντιδημοκρατικό Σύνταγμα), να φαίνεται σε πολλούς προτιμότερο από ένα “Όχι” που μοιάζει να οδηγεί σ’ ένα αδιέξοδο (λ.χ. στην ανυπαρξία οποιουδήποτε Συντάγματος).

            Οι περισσότερες δικτατορίες προσπαθούν και με χίλιους δυο άλλους τρόπους να δείξουν ότι είναι δημοφιλείς, και άρα “δημοκρατικές”. Υπάρχουν οι μαζικές συγκεντρώσεις, οργανωμένες μ’ επιμέλεια  από την αστυνομία. Υπάρχουν χιλιάδες επιγραφές και πινακίδες που παραμορφώνουν το τοπίο με φιλοκαθεστωτικά συνθήματα, και που υποτίθεται ότι τοποθετούνται “αυθόρμητα” από δήμους, κοινότητες και ιδιώτες. Υπάρχουν οι σωροί από ομοιόμορφα ψηφίσματα και τηλεγραφήματα επιδοκιμασίας που δεν έχει καμία δυσκολία να υπαγορεύει ο αστυνομικός μηχανισμός σε Συγκλήτους πανεπιστημίων όσο και σε εργατικές ενώσεις, σε αγροτικούς συνεταιρισμούς όσο και σε συνδέσμους εκδοροσφαγέων.

            Από πού ν’ αρχίσει η απαρίθμιση και πού να τελειώσει; Οι ίδιες λέξεις διαστρεβλώνονται. “Είμαστε παιδιά του λαού”, λένε λόγου χάρη οι δικτάτορες (εννοώντας ότι δεν προέρχονται από την παλιάν ιθύνουσα τάξη) “και κατά συνέπεια εκπροσωπούμε το λαό” – σα να μην ήταν γεμάτη η Ιστορία από φρικτούς τυράννους “λαϊκής”, μ’ αυτή την έννοια, καταγωγής. Τέτοιος ήταν κι ο Χίτλερ… Αλλά ένας από τους θρασύτερους ισχυρισμούς των μεταμφιεσμένων περιφρονητών του πλήθους είναι εκείνος που τους βεβαιώνουν, “ενώ στην πραγματικότητα, υποσυνείδητα, το καλύτερο μέρος του εαυτού σας πάντα εμάς αποζητούσε χωρίς να το ξέρετε”.

            Οι παλιές μοναρχίες είχαν πολλά τρωτά, αλλά δεν καταδέχονταν συνήθως τέτοιες κακογουστιές. Μήτε εξευτέλιζαν σ’ αυτό το βαθμό τους υπηκόους τους, μήτε κι επικαλούνταν, σαν απόδειξη δημοτικότητας, το μικρό σχετικά ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκονταν στις φυλακές για πολιτικούς λόγους.

Το δοκίμιο του Ρόδη Ρούφου είναι από το βιβλίο “Οι μεταμορφώσεις του Αλάριχου”. Γράφτηκε στην περίοδο της στρατιωτικής δικτατορίας (1967-1974) και συγκεκριμένα το φθινόπωρο του 1971.

Σχολιασμός

            Στο συγκεκριμένο κείμενο πρόθεση του πομπού είναι να αναδείξει με πειστικό τρόπο στον αναγνώστη το μέγεθος της υποκρισίας που χαρακτηρίζει τα συγκεντρωτικά καθεστώτα των ημερών του με αφορμή ένα ανάλογο καθεστώς που χαρακτήριζε και τη χώρα μας την εποχή που γράφτηκε το κείμενο. Η πρόθεση του πομπού διαφαίνεται ήδη από την εισαγωγή του κειμένου, στην οποία γίνεται λόγος για την υποκρισία και τον λαϊκισμό αυτών των καθεστώτων, τα οποία επιχειρούν να αναδειχθούν ως λαοπρόβλητα.

            Οι παράγραφοι που συγκροτούν το κυρίως μέρος του κειμένου αναπτύσσονται με τη μέθοδο των παραδειγμάτων, γιατί πρόθεση του πομπού είναι να τεκμηριώσει με πειστικό τρόπο την αρχική του θέση. Βέβαια, στη δεύτερη παράγραφο παρατηρούμε και άλλες μεθόδους ανάπτυξης, αλλά η κύρια μέθοδος είναι τα παραδείγματα, όπως επιβεβαιώνεται από τη θεματική πρόταση " Κλασική μέθοδος για την οργάνωση αυτής της απάτης είναι το δημοψήφισμα, που πρώτος μεταχειρίστηκε με τέτοιο τρόπο ο Ναπολέων Γ’ το 1852." Στην τρίτη και στην τέταρτη παράγραφο του κειμένου η εικόνα είναι ακόμη πιο ξεκάθαρη, όπως παρατηρούμε στις θεματικές προτάσεις των παραγράφων, αλλά και στις λεπτομέρειες- σχόλια: "Οι περισσότερες δικτατορίες προσπαθούν και με χίλιους δυο άλλους τρόπους να δείξουν ότι είναι δημοφιλείς, και άρα “δημοκρατικές”." (3η παράγραφος), " Από πού ν’ αρχίσει η απαρίθμιση και πού να τελειώσει; Οι ίδιες λέξεις διαστρεβλώνονται."(4η παράγραφος).

            Τέλος, στην τελευταία παράγραφο του κειμένου ο πομπός συνοψίζει τη θέση του με σύγκριση των νεόκοπων αυταρχικών καθεστώτων της εποχής του με τα παλαιότερα μοναρχικά καθεστώτα που υποστηρίζει ότι ήταν πιο ειλικρινή, διότι δεν έκρυβαν τις προθέσεις τους.

Ανάπτυξη µε ορισµό

            Ορισµός είναι ο καθορισµός και η έκθεση των κύριων γνωρισµάτων µιας έννοιας. Η έννοια αυτή κατά κανόνα παρουσιάζεται στη θεµατική περίοδο µιας παραγράφου και κατόπιν στις λεπτοµέρειες αναλύονται τα κύρια χαρακτηριστικά της. Σε κάθε κείµενο ορισµού υπάρχουν κατά κανόνα: α) η οριστέα έννοια, δηλ. η έννοια που ορίζεται στην παράγραφο και δηλώνεται συνήθως στη θεµατική περίοδο, β) η έννοια γένους, δηλ. η ευρύτερη κατηγορία εννοιών µε τα ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσµατα, στην οποία ανήκει η οριστέα έννοια, και γ) η ειδοποιός διαφορά, δηλ. εκείνα τα στοιχεία που διαφοροποιούν την οριστέα έννοια από κάθε άλλη που ανήκει στο ίδιο γένος εννοιών.

            Ανάλογα µε τον τρόπο που παρουσιάζουν την οριστέα έννοια, οι διάφοροι ορισµοί διακρίνονται σε: α) αναλυτικούς, που εκθέτουν τα γνωρίσµατα που περιέχονται στην έννοια αυτή, και β) συνθετικούς ή γενετικούς, που περιγράφουν τη διαδικασία της γένεσης µιας έννοιας / ενός πράγµατος από τα αναγκαία και ουσιώδη συστατικά της / µέρη του. Υπάρχει ακόµη η περίπτωση ένα ολόκληρο κείµενο να ασχολείται µε τον ορισµό µιας έννοιας, όπως γίνεται συνήθως σ’ ένα δοκίµιο, ένα επιστηµονικό κείµενο.

Παράδειγμα 1

Πολιτισμός είναι το σύνολο των επιτευγμάτων του ανθρώπου. Όλα τα αγαθά που έχουν σχέση με την τεχνική, την επιστήμη, την τέχνη κι εν γένει την ευρύτερη πνευματική δραστηριότητα των ανθρώπων είναι προϊόντα του πολιτισμού. Σ’ αυτά πρέπει να προστεθούν τα «ιδεώδη» που διαμορφώθηκαν στο πέρασμα του χρόνου, ο ανθρωπισμός, η αλληλεγγύη, η επιθυμία διαρκούς ειρήνης, καθώς και τα επιτεύγματα που πραγματοποιήθηκαν στους επιμέρους τομείς προόδου.

Σχολιασμός

Η παραπάνω παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο του ορισμού. Ειδικότερα, πρόκειται για αναλυτικό ορισμό, καθώς εκτίθενται τα χαρακτηριστικά και επιμέρους στοιχεία του πολιτισμού. Οριστέα έννοια είναι ο πολιτισμός, το σύνολο μπορεί να θεωρηθεί το γένος στο οποίο ανήκει η οριστέα έννοια και το υπόλοιπο τμήμα της παραγράφου συνιστά την ειδοποιό διαφορά της οριστέας έννοιας έναντι των άλλων εννοιών που μπορούμε να εντάξουμε στο γένος.

Παράδειγμα 2

Η έννοια της κουλτούρας ως κεντρικό σημείο αναφοράς στην προσωπική μας ταυτότητα και ως βασικό στοιχείο της φιλοσοφίας και της καθημερινής πρακτικής των ατόμων, αποκτά ολοένα και αυξανόμενη σημασία, καθώς η συνάντηση και αλληλεπίδραση ατόμων που προέρχονται από διαφορετικά κοινωνικά, πολιτικά, θρησκευτικά, οικονομικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα είναι όλο και πιο συχνή και όλο και πιο αναγκαία. Ο πολιτισμός ή η κουλτούρα μας κυριαρχεί στη ζωή μας.

Είτε αναγνωρίζουμε τις πολιτισμικές μας πεποιθήσεις είτε τις αγνοούμε, αυτές θα εξακολουθούν να επηρεάζουν τις αποφάσεις μας. Η κουλτούρα είναι μια βαθιά ριζωμένη οπτική και όχι κάτι έξω και πέρα από εμάς⋅ αναφέρεται σε μάθηση που έχουμε λάβει από τους σημαντικούς Άλλους, από σημαντικούς ανθρώπους και ομάδες που βρίσκονται γύρω μας, καθώς από την αλληλεπίδραση και τις εμπειρίες που βιώνουμε μαζί τους, ενώ η επιρροή της κουλτούρας μας είναι καθοριστική στη διαμόρφωση της προσωπική μας ταυτότητας.

Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι όλοι μας «ανήκουμε» σε πολλές και διαφορετικές κουλτούρες που η κάθε μια από αυτές έρχεται στο προσκήνιο και μας επηρεάζει ανάλογα με το χώρο, την κατάσταση ή τη χρονική στιγμή (Pedersen & Ivey, 1993). Το να συνειδητοποιήσουμε και να μπορέσουμε να αναγνωρίσουμε τις πολιτισμικά μαθημένες απόψεις μας είναι ένα πρώτο βήμα για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη συμπεριφορά τη δική μας απέναντι στους άλλους, αλλά και τη συμπεριφορά των άλλων απέναντί μας, καθώς και τις προσδοκίες με βάση τις οποίες καθοδηγείται η συμπεριφορά μας.

Χαρακτηριστική είναι η διατύπωση του όρου «υποκειμενικός πολιτισμός» από τον Τριάντη (Γεώργας, 1990) «είμαστε υποκειμενικοί στις κρίσεις μας, εγωκεντρικοί και αξιολογούμε σύμφωνα με τις παραδόσεις του πολιτισμικού μας πλαισίου. Επομένως, βλέπουμε θετικά χαρακτηριστικά στην εικόνα του εαυτού μας και αρνητικά στη συμπεριφορά του ξένου, την οποία ερμηνεύουμε σύμφωνα με το δικό μας πολιτισμό». Σύμφωνα με τους Toomey & Oetzel (2001) «η κουλτούρα είναι ένα μαθημένο σύστημα εννοιών (παραδόσεις, αξίες, αντιλήψεις, νόρμες και σύμβολα) που μεταβιβάζεται από τη μια γενιά στην άλλη και σηματοδοτεί μια συγκεκριμένη αίσθηση κοινής ταυτότητας και κοινότητας ανάμεσα στα άτομα που ανήκουν σε αυτήν την κουλτούρα». Δηλαδή, τα μέλη μιας συγκεκριμένης κουλτούρας μαθαίνουν τι είναι σωστό και τι λάθος και σε ποιες συνέπειες οδηγούν συγκεκριμένες συμπεριφορές.

 Η κουλτούρα είναι «ένα σύνολο από αξίες, ιδέες, πρακτικές, ένα ρεπερτόριο σχημάτων, ένα σύστημα νοημάτων, συμβόλων και δράσεων, ένα μοντέλο αυτοερμηνείας και αυτοπροσδιορισμού, που μπορεί να δέχεται επιδράσεις και να διαφοροποιεί τα σημεία του» (Hermans Hubert Harry Kemben, 1999). Η πολυπολιτισμική άποψη υποστηρίζει ότι ακόμα και οι καθημερινές μας πρακτικές, το αισθητικό μας κριτήριο και οι ηθικοί μας κανόνες μορφοποιούνται σε μεγάλο βαθμό από το πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο ανήκουμε και άρα, η σε βάθος κατανόηση του πλαισίου αυτού απαιτεί ενδελεχή γνώση των τρόπων που οι άνθρωποι άλλων πολιτισμών διαμορφώνουν αντιλήψεις και πιστεύω. Για να αντιληφθούμε τους περιορισμούς που ορίζονται από την κουλτούρα μας θα πρέπει πρώτα να είμαστε ευέλικτοι να δούμε πέρα από αυτούς. Κατά τον Peterson (2004) «η κουλτούρα μοιάζει με παγόβουνο: τα βαθύτερα στρώματα (παραδόσεις, αξίες, στάσεις) είναι κρυμμένα από την άμεση θέα και οπτική μας»

http://www.elmeher.gr

Σχολιασμός

            Στο παραπάνω κείμενο διακρίνουμε την πρόθεση του συντάκτη να ορίσει την έννοια της κουλτούρας παραθέτοντας διάφορους ορισμούς που κατά καιρούς έχουν δοθεί. Ο πομπός επιχειρεί να δώσει τον γενετικό ορισμό της έννοιας στο σημείο "...αναφέρεται σε μάθηση που έχουμε λάβει από τους σημαντικούς Άλλους, από σημαντικούς ανθρώπους και ομάδες που βρίσκονται γύρω μας, καθώς από την αλληλεπίδραση και τις εμπειρίες που βιώνουμε μαζί τους..." (2η παράγραφος). Επίσης, ο αναλυτικός ορισμός της κουλτούρας διατρέχει το κείμενο, ειδικά στις δύο τελευταίες παραγράφους του κειμένου στις οποίες διατυπώνονται σχετικοί ορισμοί που έχουν αποδώσει ειδικοί, όπως οι  Γεώργας, Toomey & Oetzel, Hermans Hubert Harry Kemben και Peterson.

Ανάπτυξη µε διαίρεση

            Με τη διαίρεση µια έννοια αναπτύσσεται στα είδη εκείνα που καλύπτουν το πλάτος της. Έτσι, π.χ., οι άνθρωποι διαρούνται: κατά την εθνικότητα σε Άγγλους, Γάλλους, Έλληνες κλπ., κατά το θρήσκευµα σε χριστιανούς, µωαµεθανούς, βουδιστές κλπ. Σε κάθε παράγραφο διαίρεσης υπάρχουν κατά κανόνα: α) η διαιρετέα έννοια, δηλ. η έννοια που διαιρείται µέσα στην παράγραφο και αυτή δηλώνεται συνήθως στη θεµατική περίοδο, β) η διαιρετική βάση, δηλ. το κριτήριο σύµφωνα µε το οποίο διαχωρίζεται η διαιρετέα έννοια και γ) οι έννοιες γένους, οι υποδιαιρέσεις της διαιρετέας έννοιας.

Παράδειγμα 1

            Στην έκθεση της Διεθνούς Επιτροπής της UNESCO για την εκπαίδευση στον 21ο αιώνα τονίζεται ότι η διά βίου εκπαίδευση πρέπει να στηρίζεται στους παρακάτω τέσσερις πυλώνες, που αποτελούν διαφορετικά είδη μάθησης: 1. Μαθαίνω πώς να αποκτώ τη γνώση, συνδυάζοντας ικανοποιητικά μια ευρύτατη γενική παιδεία με τη δυνατότητα εμβάθυνσης   σε   ορισμένα θέματα. 2. Μαθαίνω να ενεργώ με τέτοιον τρόπο, ώστε να αποκτώ όχι μόνο επαγγελματική κατάρτιση αλλά και γενικότερα τη δυνατότητα να αντιμετωπίζω διάφορες καταστάσεις και να εργάζομαι αρμονικά σε ομάδες. 3. Μαθαίνω να συμβιώνω, κατανοώντας τους άλλους και έχοντας επίγνωση των κοινωνικών αλληλεξαρτήσεων -συμβάλλοντας στην πραγματοποίηση κοινών δράσεων και στη διευθέτηση των συγκρούσεων-, με σεβασμό στις αξίες του πλουραλισμού, της αμοιβαίας κατανόησης και της ειρήνης. 4. Μαθαίνω να ζω με τέτοιον τρόπο, ώστε να αναπτύσσω την προσωπικότητά μου και να μπορώ να ενεργώ με μεγαλύτερη αυτονομία και περισσότερη κρίση και προσωπική υπευθυνότητα. Για τον λόγο αυτόν η εκπαίδευση δεν πρέπει να παραμελεί την ανάπτυξη των ατομικών δυνατοτήτων, τη μνήμη, τη λογική κρίση, την αίσθηση του ωραίου, τις φυσικές ικανότητες του ατόμου και τη δεξιότητα της επικοινωνίας, με παράλληλη ευαισθησία στη χρήση της μητρικής γλώσσας.

Σχολιασμός

Στην παραπάνω παράγραφο παρατηρούμε τη μέθοδο της διαίρεσης στο σημείο στο οποίο γίνεται η έκθεση των κύριων στόχων που πρέπει να έχει η δια βίου εκπαίδευση. Η έννοια της δια βίου εκπαίδευσης μπορούμε να πούμε ότι είναι η διαιρετέα έννοια, με μέλη της διαίρεσης τους τέσσερις πυλώνες που παρατίθενται στην παράγραφο. Το κριτήριο με το οποίο γίνεται η διαίρεση (διαρετική βάση) δεν είναι εύκολα αναγνωρίσιμο, αλλά μπορούμε από το νόημα να συμπεράνουμε ότι είναι οι ανάγκες της εκπαίδευσης τον 21ο αιώνα.

Παράδειγμα 2

Τον πολιτισμό τον διαιρούμε συνήθως σε τεχνικό και πνευματικό. Ο τεχνικός πολιτισμός περιλαμβάνει τις υλικές εκφάνσεις της τεχνολογικής και επιστημονικής δραστηριότητας του ανθρώπου. Η δυναμική παρέμβαση στο φυσικό περιβάλλον και η δημιουργία των αστικών κέντρων συνιστούν μορφές του τεχνικού πολιτισμού. Στην έννοια του πνευματικού πολιτισμού μπορούμε να περιλάβουμε τα έργα της λογοτεχνικής και φιλοσοφικής δραστηριότητας, της τέχνης, αλλά και την ηθική εξέλιξη των ανθρώπων. Ο πνευματικός πολιτισμός αναφέρεται περισσότερο στα θεωρητικά επιτεύγματα της ανθρώπινης διάνοιας και εκφράζεται μέσα από το επίπεδο ανάπτυξης των πνευματικών συνθηκών ζωής ενός κοινωνικού συνόλου.

Σχολιασμός

Στην παραπάνω παράγραφο παρατηρούμε τη μέθοδο της διαίρεσης της έννοιας του πολιτισμού σε τεχνικό και πνευματικό. Διαιρετέα έννοια, λοιπόν, είναι ο πολιτισμός, τα μέλη της διαίρεσης ο τεχνικός και ο πνευματικός και η διαιρετική βάση, αν και δε διατυπώνεται με σαφήνεια στην παράγραφο, είναι το είδος των επιτευγμάτων που έχει δημιουργήσει ο άνθρωπος.

Ανάπτυξη µε αναλογία

Με την αναλογία τονίζεται κάποια οµοιότητα ανάµεσα σε πράγµατα τα οποία εκ πρώτης όψεως φαίνονται ή είναι διαφορετικά. Σκοπός της είναι να καταστήσει κατανοητό και παραστατικό κάτι που παρουσιάζει δυσκολίες στη σύλληψή του. Η αναλογία διακρίνεται σε δύο κατηγορίες: α) την κυριολεκτική αναλογία, όταν η σύγκριση αφορά δύο έννοιες που ανήκουν στο ίδιο γένος-κατηγορία και β) την μεταφορική αναλογία, όταν γίνεται παραλληλισμός ανάμεσα σε δύο έννοιες οι οποίες από μια πρώτη διερεύνηση δεν σχετίζονται μεταξύ τους.

Παράδειγμα 1

            Όπως το κάθε άτομο χρειάζεται ένα σκοπό στη ζωή του για να πάρει νόημα η ζωή αυτή, για να συντονίζει όλες του τις προσπάθειες προς μια ενιαία κατεύθυνση και να το βοηθά εντείνοντας τις δυνάμεις του να γίνεται ολοένα καλύτερο, το ίδιο και ένας ολόκληρος λαός. Αλλιώς, άτομο και λαός αφήνονται στην τύχη και ζουν ζωή της στιγμής, χωρίς προοπτική και ελπίδα για πρόοδο πραγματική. Όπως όμως στο άτομο ο σκοπός της ζωής του είναι δυναμογόνος όταν πηγάζει από μέσα του, από τις δικές του ανάγκες και δυνατότητες, έτσι και για το λαό. Κι αυτόν μπορεί να τον συγκινήσει και να τον εμπνεύσει μονάχα ένα ιδανικό που ριζώνει στο δικό του χώμα και στη δική του φυσική ζωή. Ιδανικό δηλαδή που πηγάζει από την ιστορία του και τη ζωντανή του παράδοση, που ταιριάζει με την ψυχολογία του, με τον τόπο του και τις ανάγκες που δημιουργεί.

Σχολιασμός

Η παραπάνω παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο της αναλογίας. Τα μέλη της αναλογίας είναι το έθνος - λαός και ο άνθρωπος (άρα πρόκειται για κυριολεκτική αναλογία) και το κριτήριο της σύγκρισης - παραλληλισμού είναι η ύπαρξη ενός σκοπού, ο οποίος δίνει νόημα και δρα δυναμογόνα.

Παράδειγμα 2

Ο οικονόµος µοιάζει µε το µερµήγκι. Όπως αυτό συλλέγει µε υποµονή και καρτερικότητα τα αγαθά του και συντηρεί τα υπάρχοντα, έτσι και ο οικονόµος εστιάζει την προσοχή του στα έξοδα του, ενώ προσπαθεί να σταθεροποιήσει τα έσοδα του. Συγκεντρώνει αγαθά, όταν οι περιστάσεις το ευνοούν και δαπανά, όταν έχει ανάγκη. Το µερµήγκι δεν περιφρονεί τη χρήσιµη τροφή του, την αποθηκεύει. Ο οικονόµος περισυλλέγει τα αγαθά του και τα διαχειρίζεται µε σωφροσύνη.

Σχολιασμός

Η παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο της μεταφορικής αναλογίας, καθώς τα δύο μέλη που τη συγκροτούν (ο οικονόμος και το μηρμύγκι) δεν έχουν άμεση σχέση μεταξύ τους. Το κριτήριο με το οποίο γίνεται η αναλογία είναι η διάθεση και των δύο να διαχειρίζονται τα αγαθά τους με σωφροσύνη.

Παράδειγμα 3

Υπήρξαν σημαντικές ομοιότητες μεταξύ του ναζισμού και του φασισμού σχετικά με τις θεμελιώδεις αρχές τους. Και οι δύο ιδεολογίες υποστήριζαν το ολοκληρωτικό μονοκομματικό κράτος, το οποίο και υπηρετούσε το άτομο εντασσόμενο στη μάζα. Τόσο ο ναζισμός όσο και ο φασισμός με τη διάλυση του συνδικαλισμού και την επιβολή τάξης και πειθαρχίας υπηρετούσαν την άρχουσα οικονομική τάξη, αλλά την ίδια στιγμή καθησύχαζαν και τους μικροαστούς. Επίσης, ένα άλλο σημείο σύγκλισής τους είναι η υποστήριξη ιδεοληψιών και παραλογισμών που παρακωλύουν την ελευθερία της σκέψης. Φαίνεται, λοιπόν, ότι αυτές οι δύο ιδεολογίες αποτελώντας ταυτόχρονα πολιτικοκοινωνικά καθεστώτα αντίκεινται προς κάθε έννοια δημοκρατικού ήθους.

Σχολιασμός

Πρόκειται για κυριολεκτική αναλογία ανάμεσα σε δύο πολιτικές ιδεολογίες και πρακτικές, τον φασισμό και τον ναζισμό. Κοινό σημείο αναφοράς τους είναι ότι και οι δύο υποστήριζαν το ολοκληρωτικό μονοκομματικό κράτος.

Ανάπτυξη µε αιτιολόγηση

Αιτιολογούµε µια θέση που εµφανίζεται στη γενικότερη θεµατική πρόταση και στη συνέχεια ακολουθούν οι αιτιολογήσεις. Γενικά, η θεματική πρόταση διατυπώνεται με τρόπο που χρειάζεται στη συνέχεια η διατύπωση της ερώτησης "γιατί" (ή νοητά ή είναι διατυπωμένη στο κείμενο)

Παράδειγμα 1

Είναι πολύ σημαντική λοιπόν η ύπαρξη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα ενός σύγχρονου συστήματος πρόσβασης στις πληροφορίες. Εκείνο που έχει σημασία όμως από εκπαιδευτική άποψη είναι η χρήση των πηγών αυτών και των πακέτων επεξεργασίας της πληροφορίας. Διότι, εκείνο που προέχει στην εποχή μας δεν είναι μόνο το ζήτημα της απόκτησης πληροφοριών, αλλά – κυρίως – της απόκτησης δεξιοτήτων ενεργού αναζήτησης και κριτικής ανάγνωσης του πληροφοριακού «κειμένου». Γι’ αυτό η χρήση του υπολογιστή ως πηγή πληροφοριών στο σχολείο θα πρέπει να αποβλέπει και σ’ αυτούς τους δυο στόχους.

Σχολιασμός

Στην παραπάνω παράγραφο παρατηρούμε τη μέθοδο της αιτιολόγησης, καθώς η θέση που διατυπώνεται στη θεματική πρόταση (Είναι πολύ σημαντική λοιπόν η ύπαρξη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα ενός σύγχρονου συστήματος πρόσβασης στις πληροφορίες. Εκείνο που έχει σημασία όμως από εκπαιδευτική άποψη είναι η χρήση των πηγών αυτών και των πακέτων επεξεργασίας της πληροφορίας.) αιτιολογείται στη συνέχεια (Διότι, εκείνο που προέχει στην εποχή μας δεν είναι μόνο το ζήτημα της απόκτησης πληροφοριών, αλλά – κυρίως – της απόκτησης δεξιοτήτων ενεργού αναζήτησης και κριτικής ανάγνωσης του πληροφοριακού «κειμένου».)

Παράδειγμα 2

Θα ήταν επικίνδυνο σφάλμα να στηριχτούμε σήμερα πάνω στην άποψη ότι ο πυρηνικός πόλεμος μπορεί να αποφευχθεί ή να προληφθεί με το πυρηνικό αδιέξοδο ή με την ισορροπία του τρόμου. Πρώτο, γιατί η τεχνολογία μπορεί να καταστρέψει αυτήν την ισορροπία. Έπειτα η ισορροπία γίνεται όλο και πιο ασταθής, καθώς κράτη που μέχρι πρότινος τελούσαν σε αδράνεια λόγω οικονομικής αδυναμίας, προβάλουν αίφνης ως διεκδικητές νέων διευρυμένων προνομίων ή ενός πιο ουσιαστικού ρόλου στο παγκόσμιο πολιτικό σκηνικό, μη διστάζοντας να απειλήσουν το υπάρχον status quo. Τέλος, δεν μπορεί να θεωρηθεί βέβαιη η προσήλωση όλων των κρατών στην ανάγκη αποφυγής μιας γενικευμένης ή μεμονωμένης σύρραξης, όταν κάποια από αυτά έρχονται αντιμέτωπα με την απροθυμία των παραδοσιακά ισχυρών δυνάμεων να παραχωρήσουν μέρος του ελέγχου της ενεργειακής οικονομικής δραστηριότητας, καθώς και με την επιμονή τους να παρεμβαίνουν δυναμικά στα εσωτερικά ζητήματα των λιγότερο ισχυρών κρατών.

Σχολιασμός

Η παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο της αιτιολόγησης, καθώς αναλύονται οι λόγοι για τους οποίους θα ήταν επικίνδυνο σφάλμα να στηριχτούμε σήμερα πάνω στην άποψη ότι ο πυρηνικός πόλεμος μπορεί να αποφευχθεί ή να προληφθεί με το πυρηνικό αδιέξοδο ή με την ισορροπία του τρόμου.

Ανάπτυξη με αίτιο - αποτέλεσμα

Σε αυτή την περίπτωση (που δεν πρέπει να συγχέεται με την αιτιολόγηση) ο πομπός διατυπώνει τη θέση του με τη μορφή του αιτίου - αποτελέσματος και στις λεπτομέρειες παραθέτει είτε τις αιτίες είτε τα αποτελέσματα με τρόπο που θυμίζει απαρίθμηση.

Παράδειγμα 1

Τα αποτελέσματα της δωρικής εισβολής δεν άργησαν να φανούν. Όπου εγκαταστάθηκαν οι Δωριείς, σταμάτησε κάθε πρόοδος, η τέχνη οπισθοδρόμησε και οι άνθρωποι ξαναγύρισαν στις πρωτόγονες συνήθειες . Τα αγγεία τώρα είναι χοντροειδή και μεγάλα με άτεχνες παραστάσεις ή απλά γεωμετρικά σχήματα εν αντιθέσει προς τα κομψά κρητομυκηναϊκά με τις φυσικότατες παραστάσεις. Η θαλασσοκρατία πέρασε στα χέρια των Φοινίκων. Ακολούθησαν κύματα μεταναστεύσεων προς τα νησιά του Αιγαίου Πελάγους και τα μικρασιατικά παράλια.

Σχολιασμός

Παρατηρούμε ότι η θεματική πρόταση της παραγράφου διατυπώνεται με τη μορφή του αιτίου (δωρική εισβολή) - αποτελεσμάτων, τα οποία παρατίθενται στη συνέχεια της ανάλυσης.

Παράδειγμα 2

Η κατάργηση της σύγχρονης δουλείας οφείλεται στις ίδιες αιτίες που προκάλεσαν και την κατάργηση της αρχαίας δουλείας. Η πρώτη αιτία ήταν πως χάρη στα διδάγματα του Χριστιανισμού όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούσαν το απαράδεκτο της συνέχισης μιας τέτοιας κατάστασης και, παρά τα προφανή οικονομικά οφέλη, αντιτάσσονταν ολοένα και σθεναρότερα σ’ αυτή την απάνθρωπη τακτική. Η δεύτερη ήταν πως οι ίδιοι οι δούλοι αντιδρούσαν όλο και πιο δυναμικά στην άνομη και βίαιη εκμετάλλευσή τους με συνεχείς εξεγέρσεις, προκαλώντας εύλογη ανησυχία σ’ εκείνους που επέμεναν στη διατήρηση του αναχρονιστικού αυτού θεσμού.

Σχολιασμός

Η παράγραφος αναπτύσσεται με τη μέθοδο του αιτίου - αποτελέσματος, καθώς στη θεματική πρόταση εκτίθενται οι λόγοι που οδήγησαν στην κατάργηση της σύγχρονης δουλείας και στη συνέχεια αναλύονται οι δύο κύριοι κατά τη γνώμη του πομπού λόγοι.

Συνδυασμός μεθόδων

Πολύ συχνή περίπτωση σε ένα κείμενο είναι να παρατηρείται σε μια παράγραφο η ύπαρξη περισσοτέρων από μια τεχνικών ανάπτυξης. Στην περίπτωση αυτή κάνουμε λόγο για συνδυασμό μεθόδων ανάπτυξης.

Παράδειγμα 1

Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η τηλεργασία μπορεί να οριστεί ως η μορφή εργασίας που εκτελείται από ένα άτομο κυρίως ή σε ένα σημαντικό μέρος της, σε τοποθεσίες εκτός του παραδοσιακού εργασιακού χώρου, για έναν εργοδότη ή πελάτη, και η οποία περιλαμβάνει τη χρήση των τηλεπικοινωνιών και προηγμένων τεχνολογιών πληροφόρησης ως ένα ουσιαστικό και κεντρικό χαρακτηριστικό της εργασίας. Οι δύο βασικοί τρόποι τηλεργασίας είναι είτε κάποιος να είναι υπάλληλος σε έναν εργοδότη είτε ελεύθερος επαγγελματίας. Στην πρώτη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι μόνιμα συνδεδεμένος με το δίκτυο των εργοδοτών, η εργασιακή του ζωή είναι πολύ περισσότερο ελεγχόμενη μέσω της τεχνολογίας και έχει πολύ λιγότερη ευελιξία ως προς τον τρόπο που θα οργανώσει τον εργάσιμο χρόνο του. Στη δεύτερη περίπτωση, ο εργαζόμενος είναι πολύ περισσότερο ελεύθερος να καθορίσει τον ρυθμό εργασίας του εκτελώντας την εργασία του στον προσωπικό του υπολογιστή και συνδεόμενος μόνο, όταν είναι απαραίτητο, με το δίκτυο της επιχείρησης, το οποίο μπορεί να εφαρμοστεί σε πολλά επαγγέλματα.

Σχολιασμός

Η παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων. Ειδικότερα, στο χωρίο "Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, η τηλεργασία μπορεί να οριστεί ως η μορφή εργασίας που εκτελείται από ένα άτομο κυρίως ή σε ένα σημαντικό μέρος της, σε τοποθεσίες εκτός του παραδοσιακού εργασιακού χώρου, για έναν εργοδότη ή πελάτη, και η οποία περιλαμβάνει τη χρήση των τηλεπικοινωνιών και προηγμένων τεχνολογιών πληροφόρησης ως ένα ουσιαστικό και κεντρικό χαρακτηριστικό της εργασίας" παρατηρούμε τη μέθοδο του ορισμού. Οριστέα έννοια είναι η τηλεργασία, γένος η εργασία γενικότερα και ειδοποιός διαφορά τα γνωρίσματα της τηλεργασίας που εκτίθενται και τη διαφοροποιούν από τη συμβατική εργασία. Από την άλλη, στο υπόλοιπο τμήμα της παραγράφου παρατηρούμε τη μέθοδο της διαίρεσης της τηλεργασίας σε τρόπους (υπάλληλος σε εργοδότη ή ελεύθερος επαγγελματίας).

Παράδειγμα 2

Οι έφηβοι αφιερώνουν τον ελεύθερο χρόνο τους σε δραστηριότητες που απαιτούν φυσική άσκηση, όπως για παράδειγμα το ποδόσφαιρο, το ποδήλατο, το μπαλέτο ή σε καθιστικές δραστηριότητες, όπως η τηλεόραση, ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, τα βιβλία και άλλες. Ο χρόνος που αφιερώνουν οι έφηβοι σε κάθε έναν από αυτούς τους δύο τύπους δραστηριοτήτων απασχολεί τα τελευταία χρόνια τους επαγγελματίες υγείας αφού φαίνεται πως οι έφηβοι τείνουν να ασχολούνται λιγότερο με φυσικές και περισσότερο με καθιστικές δραστηριότητες.

Σχολιασμός

Η παράγραφος αναπτύσσεται με συνδυασμό μεθόδων. Αρχικά παρατηρούμε τη μέθοδο των παραδειγμάτων που παραθέτει ο πομπός, για να αναλύσει το είδος των δραστηριοτήτων των εφήβων που απαιτούν φυσική άσκηση και αυτές που χαρακτηρίζονται ως καθιστικές δραστηριότητες. Στη συνέχεια παρατηρούμε τη μέθοδο της αιτιολόγησης, καθώς η θέση " Ο χρόνος που αφιερώνουν οι έφηβοι σε κάθε έναν από αυτούς τους δύο τύπους δραστηριοτήτων απασχολεί τα τελευταία χρόνια τους επαγγελματίες υγείας" αιτιολογείται από την πρόταση που ακολουθεί "αφού φαίνεται πως οι έφηβοι τείνουν να ασχολούνται λιγότερο με φυσικές και περισσότερο με καθιστικές δραστηριότητες."