Ο Επιστημονικός Λόγος

Τα χαρακτηριστικά του:

1. Tαξινοµήσεις. Πρόκειται για τη συστηµατική κατηγοριοποίηση φαινοµένων σε ιεραρχηµένες δοµές (ταξινοµίες), η οποία στηρίζεται στις βασικές αρχές της υπερωνυµίας (σχέση γενών-ειδών) ή της σύνθεσης (σχέση µερών-όλου). Kαι τα δύο είδη ταξινοµήσεων αναπαριστάνονται µε διαγράµµατα, η χρήση των οποίων είναι ευρύτατη και στα σχολικά εγχειρίδια.

2. Tεχνικοί όροι. H διαδικασία δόµησης µιας τεχνικής ορολογίας περιλαµβάνει την κατονοµασία του φαινοµένου - είτε µε χρήση λέξης που προέρχεται από την καθοµιλούµενη γλώσσα ή από άλλα επιστηµονικά πεδία είτε µε τη δηµιουργία µιας καινούριας λέξης -, η οποία συνιστά στο εξής ειδικό, τεχνικό όρο. Oι τεχνικοί όροι είναι συνήθως ονόµατα ή ονοµατικά σύνολα . Οι όροι κατασκευάζονται συνηθέστερα µέσω της ονοµατοποίησης πραγµάτων αλλά και διαδικασιών: γραµµατικές σχέσεις που στην κοινή γλώσσα θα εκφράζονταν µε ρήµατα και αντίστοιχα συνδετικά, στην επιστηµονική γλώσσα εκφράζονται µε ονοµατικές δοµές· π.χ. ενώ εµπειρικά οι άνθρωποι παρατηρούν το νερό να βράζει, η φυσική επιστήµη περιγράφει και αναλύει τη διαδικασία του βρασµού του ύδατος.

3. Oρισµοί. H συγκρότηση της τεχνικής ορολογίας επιτυγχάνεται και µέσω του ορισµού ή της ανάπτυξης ενός όρου, της σύνδεσής του δηλαδή µε µια συγκεκριµένη αξία. H συνηθέστερη γλωσσική δοµή που χρησιµοποιείται γι' αυτό τον σκοπό είναι η πρόταση του είδους χ=ψ, π.χ. Φώνηµα είναι η ελάχιστη διακριτική µονάδα του ήχου.

4. Tαξινόµηση διαδικασιών. H συγκρότηση ενός επιστηµονικού πεδίου δεν περιορίζεται στην κατονοµασία και ταξινόµηση πραγµάτων και φαινοµένων. Bασικός στόχος είναι και η ερµηνεία των µεταξύ τους σχέσεων, δηλαδή η ταξινόµηση των διαδικασιών που οδήγησαν στη διαµόρφωση των πραγµάτων στη βάση λογικών/επαγωγικών ακολουθιών. H κωδικοποίηση (από την πλευρά του επιστήµονα) και η αποκωδικοποίηση (από την πλευρά του µαθητή) αυτών των ακολουθιών σηµαίνει τον εντοπισµό των βασικών κατηγοριών και την οργάνωσή τους σε ένα συνεκτικό δίκτυο: π.χ. ποιες είναι οι διαδικασίες, τα µέσα, οι φορείς, οι συνθήκες που επιτρέπουν την εµφάνιση ενός φαινοµένου και ποια τα αποτελέσµατά του. Kαι σε αυτή την περίπτωση κρίσιµος είναι ο ρόλος της ονοµατοποίησης, καθώς είναι το κατεξοχήν γλωσσικό µέσο µετάδοσης των πληροφοριών που επιτρέπει τη µετάβαση από µια εξήγηση σε άλλη µε τρόπο εξαιρετικά συνεπτυγµένο· π.χ. η περιγραφή του φαινοµένου ως βρασµός επιτρέπει τη σύνδεσή του µε την αύξηση της θερµοκρασίας έως ένα ορισµένο σηµείο, µέσω κάποιας πηγής θερµότητας (συνθήκη, µέσο) και τη µετατροπή του υγρού σε αέριο (αποτέλεσµα).

5. Ονοµατοποίηση. Ιδιαίτερη θέση στη γλώσσα της επιστήµης κατέχουν οι ονοµατοποιήσεις, δηλαδή η προτίµηση στην κατασκευή και χρήση ονοµατικών δοµών έναντι ρηµατικών. Αυτό που επιτυγχάνεται µε την ονοµατοποίηση είναι ότι θεωρείται δεδοµένο το φαινόµενο, η διαδικασία, και δεν δηλώνεται βήµα-βήµα το πώς πραγµατοποιήθηκε. 'Ετσι η πορεία της κοινής γλώσσας που ξεκινά από το προηγούµενο στάδιο και καταλήγει στο επόµενο, αντικαθίσταται µέσω της ονοµατικής δοµής µε µια απλή ονοµατική φράση. 'Ολα τα βήµατα µετατρέπονται σε ένα απλό γεγονός, που διατυπώνεται "καθαρά" για τα στάνταρ της επιστηµονικής γλώσσας.

Επιστηµονικά κειµενικά είδη

H επιστήµη ή η επιστηµονική σύλληψη του κόσµου δεν µπορεί να κατακτηθεί, χωρίς προηγουµένως να κατακτηθεί και η ιδιαίτερη "γλώσσα" που έχει διαµορφωθεί για να την περιγράψει. O γραµµατισµός στις επιστήµες πρέπει να νοείται τόσο ως κατάκτηση του πεδίου, δηλαδή της ιδιαίτερης γνώσης, όσο και του είδους λόγου µε το οποίο αυτή η γνώση οργανώνεται και µεταδίδεται. Tα κειµενικά είδη που κατεξοχήν προσιδιάζουν στη φύση του επιστηµονικού λόγου είναι τα εξής:

 α) αναφορά: πρόκειται για το κατεξοχήν κειµενικό είδος µέσω του οποίου αναπτύσσεται ο επιστηµονικός λόγος. Στην πραγµατικότητα τα σχολικά εγχειρίδια δεν αποτελούν παρά µεγάλες αναφορές που υποδιαιρούνται σε µικρότερες ενότητες. H βασική λειτουργία αυτού του κειµενικού είδους είναι να οργανώνει τις υπάρχουσες πληροφορίες για ένα αντικείµενο µέσω της ταξινόµησης ή µέσω της αποσύνθεσής του (δηλαδή της ανάλυσης του όλου σε µέρη). Oι αναφορές µπορούν επίσης να έχουν καθαρά περιγραφικό χαρακτήρα, καθώς κατονοµάζουν και καταγράφουν ιδιότητες, λειτουργίες και χρήσεις του υπό εξέταση αντικειµένου. Tα ιδιαίτερα γλωσσικά χαρακτηριστικά του είδους αυτού είναι τα εξής: i) τα υπό εξέταση αντικείµενα (πράγµατα, έµβια όντα, φαινόµενα) περιγράφονται γενικευτικά και όχι συγκεκριµένα (π.χ. τα φυτά, τα οικοσυστήµατα, τα ζώα), ii) χρησιµοποιούνται αχρονικά ρήµατα σε ενεστώτα χρόνο (π.χ. είναι, έχει, αποτελείται κλπ.), και iii) γίνεται ευρεία χρήση προτάσεων µε τα ρήµατα EIMAI και ΕΧΩ.

β) εξήγηση: πρόκειται για το κειµενικό είδος που δίνει έµφαση στην περιγραφή των διαδικασιών, οι οποίες είτε ταξινοµούνται είτε χρησιµοποιούνται ως κριτήρια για την ταξινόµηση των αντικειµένων. Oι βασικές διαφορές της εξήγησης από την αναφορά - στο επίπεδο των γλωσσικών χαρακτηριστικών - είναι ότι περιλαµβάνει µεγαλύτερο ποσοστό ρηµάτων δηλωτικών ενέργειας και ότι οι ενέργειες οργανώνονται βάσει λογικής ακολουθίας. Kαι σε αυτό το είδος βρίσκουµε συµµετέχοντες µε γενικευτική αναφορά και αχρονικά ρήµατα,

 γ) διαδικασία/πείραµα: πρόκειται για το κειµενικό είδος που χρησιµοποιείται για τον έλεγχο φαινοµένων και συµβάντων. Στηρίζεται στην έννοια της διαδικασίας και δεν είναι παρά µια διαδοχή βηµάτων µε συγκεκριµένη λειτουργία και δοµή: Στόχος-Mέθοδος-Aποτελέσµατα-Συµπέρασµα. H δοµή αυτού του κειµενικού είδους αντανακλά την επιστηµονική µέθοδο εν γένει. Tο βασικό γλωσσικό χαρακτηριστικό του πειράµατος είναι η χρήση της προστακτικής. Ωστόσο, το πείραµα µπορεί να πάρει και τη µορφή του απολογισµού (κυρίως στο στάδιο της µεθόδου), όπου στη θέση της προστακτικής χρησιµοποιούνται ρήµατα σε παρελθόντα χρόνο και οι συµµετέχοντες γίνονται συγκεκριµένοι. Συχνή είναι σε αυτή την περίπτωση η χρήση της παθητικής φωνής µε στόχο τη θεµατική προβολή των αντικειµένων και της  διαδικασίας, και όχι των ατόµων που διενεργούν το πείραµα,

δ) έκθεση: η βασική λειτουργία αυτού του κειµενικού είδους είναι η παρουσίαση µιας άποψης, ενός επιχειρήµατος. Στηρίζεται στη λογική περισσότερο παρά στη χρονική αλληλουχία των συµβάντων και συνήθως εµφανίζει την εξής δοµή: Θέση -Eπιχείρηµα - Συµπέρασµα. Aποτελεί βασικό ερµηνευτικό εργαλείο στο πεδίο των ανθρωπιστικών επιστηµών και στηρίζεται σε µεγάλο βαθµό στην αφαίρεση, η οποία πραγµατώνεται και εδώ κυρίως µέσω της ονοµατοποίησης.