Πρόταση για διδακτικό σενάριο με τίτλο "Η Διακειμενικότητα"

Κατάθεση πρότασης εκπόνησης διδακτικού σεναρίου με τίτλο « Η έννοια της διακειμενικότητας στη Λογοτεχνία»

Διδάσκων καθηγητής: Νικόλαος Κων/νου Αλέφαντος

O όρος «διακειμενικότητα» είναι σχετικά πρόσφατος στη μελέτη της λογοτεχνίας. Ο όρος αναφέρεται στην ύπαρξη άλλων, προγενέστερων κειμένων, είτε αυτούσιων, είτε απλώς σαν μια αναφορά στα λογοτεχνικά κείμενα. Ο Μπαχτίν  είχε παρατηρήσει ότι το κείμενο βρίσκεται σε διαρκή διάλογο με άλλα κείμενα μέσα στο οποίο συμφύρονται ετερογενή στοιχεία όπως φωνές, γλώσσες, συμβάσεις κτλ. Η Κρίστεβα (J. Kristeva) ακολούθως επινόησε την έννοια της διακειμενικότητας ως μια διαδικασία απορρόφησης και μετασχηματισμού άλλων κειμένων σε ένα κείμενο. Τα διακείμενα (όπως λέξεις, φράσεις, θέματα, περιγραφικές αναφορές, παραθέματα) λειτουργούν ως κλειδιά τα οποία ξεκλειδώνουν την ερμηνεία του έργου κι αναδεικνύουν τη συγχρονική και διαχρονική σχέση συνύπαρξης με το πρωτότυπο.

Η διακειμενικότητα είναι μια τεχνική που χρησιμοποιείται συχνότερα απ’ ό,τι θα πίστευε κανείς, και γι’ αυτό η θεωρητικοί της λογοτεχνίας μιλούν για «συνομιλία των κειμένων μεταξύ τους». Πράγματι, μελετώντας κανείς από κοντά το φαινόμενο, διαπιστώνει ότι τα κλασικά, συνήθως, κείμενα αποτελούν μια κοινή κληρονομιά, την οποία ο μεταγενέστερος συγγραφέας χρησιμοποιεί για να επεξεργαστεί το θέμα του, να του ρίξει φως από ακόμα μία οπτική, να προσανατολίσει τον αναγνώστη του ως προς το μήνυμα που θέλει να του μεταδώσει κλπ.

Ο Γιώργος Σεφέρης, ο οποίος πέρα από σπουδαίος ποιητής υπήρξε και σπουδαίος δοκιμιογράφος, το 1936, τριάντα χρόνια πριν η Kristeva κάνει λόγο για τη διακειμενικότητα, γράφει: «Βλέπουμε λογοτέχνες που όσο γυρεύουν να διατυπώσουν το αναντικατάστατο που φέρνουν μέσα τους, τόσο αισθάνονται δυνατότερες συγγένειες με δημιουργούς έξω από την περιοχή της γλώσσας τους, που με τη σειρά τους, τούς βοηθούν να βρουν, μέσα στην εθνική τους παράδοση, τις πιο πρωτότυπες και τις λιγότερο εξαντλημένες πηγές». Σημειώνει στη συνέχεια ότι ο Μπωντλαίρ. διαβάζοντας τον Πόου, έβρισκε φράσεις ολόκληρες διατυπωμένες όπως ο ίδιος τις είχε σκεφτεί. Τέλος, σε άλλο δοκίμιό του, ο Σεφέρης σημειώνει το εμβληματικό «δεν υπάρχει παρθενογένεση στην τέχνη». Παρατηρούμε δηλαδή ότι αυτές οι σκέψεις του Σεφέρη μπορούν κάλλιστα να εξηγήσουν τον τρόπο ή την ανάγκη του εκάστοτε δημιουργού να κάνει χρήση της διακειμενικότητας στο έργο του.

Η βιβλιογραφία για τη διακειμενικότητα  (intertextuality) είναι τεράστια. Θα θυμίσουμε εδώ ενδεικτικά τον ορισμό του G. Genette για τη διακειμενικότητα ως « ο,τιδήποτε θέτει σε σχέση, ανοιχτή ή μυστική, το κείμενο με άλλα κείμενα». (G. Genette, Palimpsestes. La Litterature au Second Degré, Paris: Seuil 1982, ζ. 7). Επίσης, ο R. Barthes κάνει λόγο για το κείμενο ως πολυεπίπεδο διακειμενικό τόπο (R. Barthes, Εικόνα – Μουσική– Κείμενο, μετάφραση Γ. Σπανός, πρό-λογος Γ. Βέλτσος,  Αθήλα: Πλέθρον 1988, σσ. 137-143, 151-160). Τέλος, η διακειμενικότητα αποτελεί έναν από τους βασικούς όρους της κειμενικότητας και υποδηλώνει την παρουσία στοιχείων από προηγούμενα κείμενα στο παραγόμενο κείμενο (Γεωργακοπούλου, Γούτσος, 1999)

Κατά την ανάγνωση λογοτεχνικών κειμένων ο αναγνώστης, καθώς διαβάζει, κατασκευάζει τον δικό του νοερό «ιστό» κειμένων, αναγνωρίζοντας και ακολουθώντας, αλλά και υπερβαίνοντας σε πολλές περιπτώσεις τις εμφανείς ή λανθάνουσες διακειμενικές αναφορές του κειμένου κάτω από το οποίο υπάρχει πάντα ένα πλήθος άλλων κειμένων, φωνών ή κωδίκων που συγκρούονται και συνυπάρχουν συνθέτοντας ένα πυκνό υφάδι. Με την ανακάλυψη ή αναγνώριση διακειμένων ο αναγνώστης γίνεται συνδημιουργός του κειμένου, καθώς ενεργοποιεί μέσω της αναγνωστικής διαδικασίας ένα παιχνίδι διαλογικών διασταυρώσεων και αντιστίξεων μεταξύ διαφόρων καλλιτεχνικών μορφών. Ο εντοπισμός της διακειμενικότητας μας βοηθάει να νοηματοδοτήσουμε το κείμενο και να το δούμε υπό ακόμα ένα πρίσμα, υπό το πρίσμα δηλαδή του παλιότερου κειμένου, που ο συγγραφέας επέλεξε να συμπεριλάβει με οποιονδήποτε τρόπο στο κείμενό του.

                Με βάση το παραπάνω θεωρητικό πλαίσιο κρίνουμε ότι το προτεινόμενο διδακτικό σενάριο οι μαθητές/τριες θα μπορούν να κατανοούν καλύτερα τα κείμενα, στοιχείο εγγραμματισμού σήμερα, καθώς παρατηρείται εμφανής υστέρηση στον τομέα αυτό. Επίσης, υλοποιούνται βασικοί στόχοι του Αναλυτικού Προγραμματος Σπουδών για τη Λογοτεχνία, όπως η δημιουργία μιας κοινότητας αναγνωστών με κριτική σκέψη και η καλλιέργεια του λογοτεχνικού κριτικού γραμματισμού. Τέλος, η έννοια της διακειμενικότητας είναι στενά δεμένη με τη διδασκαλία των παράλληλων κειμένων στη Λογοτεχνία. Τα παράλληλα κείμενα μπορεί να αποτελέσουν ένα ισχυρό παιδαγωγικό εργαλείο, για να φωτίσουν πολύπλευρα τη διαδικασία ανάγνωσης και νοηματοδότησης ενός λογοτεχνικού έργου. Τα παράλληλα κείμενα μπορούν να χωριστούν σε δύο κύριες κατηγορίες: Α. Σε αυτά που μπορούν να είναι τα άμεσα και εμφανή διακείμενα του λογοτεχνικού έργου και Β. Σε αυτά που είναι τα άρρητα, λανθάνοντα διακείμενα του κειμένου.

Η μέθοδος διδασκαλίας στην οποία θα βασιστεί το προτεινόμενο διδακτικό σενάριο είναι η ομαδοσυνεργατική, με την οποία δίνεται η δυνατότητα στους/τις μαθητές/τριες να συνερευνήσουν την έννοια της διακειμενικότητας με τρόπο που να αναπτύξουν τις απαραίτητες διαμαθητικές και συνεργατικές σχέσεις. Για την οργάνωση της διδακτικής δράσης έχουμε εκπονήσει φύλλα εργασίας ανά ομάδες, με τα οποία εμπλέκονται οι μαθητές/τριες στη διαδικασία σύγκρισης δύο λογοτεχνικών κειμένων και εντοπισμού των διακειμένων τους (λέξεων, φράσεων, θεμάτων, περιγραφικών αναφορών, παραθεμάτων).

Η διάρκεια του διδακτικού σεναρίου προβλέπεται να είναι 4 διδακτικές ώρες. Στην πρώτη διδακτική ώρα οι μαθητές/τριες θα εμπλακούν σε σύγκριση κειμένων που έχουν διδαχθεί στην πρώτη ή δεύτερη τάξη Λυκείου με άλλα, που ανταποκρίνονται στην στόχευση ανάδειξης της έννοιας της διακειμενικότητας. Στις επόμενες δύο διδακτικές ώρες οι μαθητές/τριες του τμήματος θα παρουσιάσουν στην ολομέλεια της τάξης τις εργασίες τους και παράλληλα θα αξιολογήσουν αυτές και τη δράση σε φύλλο αυτοαξιολόγησης. Τέλος, στην τελευταία διδακτική ώρα θα γίνει η απαραίτητη διδακτική παρέμβαση από τον διδάσκοντα με ενδεικτικό παράδειγμα, προκειμένου να γίνει πλήρως κατανοητή η έννοια της διακειμενικότητας στη Λογοτεχνία.

Το προτεινόμενο διδακτικό σενάριο αφορά στο μάθημα της Λογοτεχνίας Γενικής Παιδείας και δεδομένης της υποβάθμισης του μαθήματος στην Τρίτη τάξη του Λυκείου προτείνουμε να γίνει στη δεύτερη τάξη του Λυκείου μας κατά το σχολικό έτος 2016-2017.

Με εκτίμηση,

Νικόλαος Κων/νου Αλέφαντος

                                                                 Φιλόλογος