Πρόταση για διδακτικό σενάριο "Ο Ρατσισμός"

Πρότυπο ΓΕΛ Βαρβακείου Σχολής

Διδάσκων: Νικόλαος Κων/νου Αλέφαντος

 Κατάθεση πρότασης προς το ΕΠΕΣ του Προτύπου ΓΕΛ της Βαρβακείου Σχολής για την εκπόνηση διδακτικού σεναρίου που έχει ως θέμα τον Ρατσισμό.

Τάξη: Β΄ Λυκείου

Γνωστικό αντικείμενο: Νεοελληνική Γλώσσα

Οι τρόποι με τους οποίους παράγεται και διανέμεται η γνώση κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχουν αλλάξει ριζικά. Οι σημερινές κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες απαιτούν όλο και περισσότερο ανθρώπους που διαθέτουν ικανότητες λειτουργικού και κριτικού γραμματισμού. Παράλληλα, η τεχνολογική στροφή των τελευταίων δεκαετιών στον τομέα της επικοινωνίας (π.χ. ο ρόλος των τηλεοπτικών μέσων ενημέρωσης και γενικότερα των Νέων Τεχνολογιών) και οι συχνές αλλαγές των κοινωνικών και πολιτισμικών δεδομένων απαιτούν από τον σύγχρονο άνθρωπο αφενός ευελιξία και αφετέρου κριτική ικανότητα ανάγνωσης των ραγδαίων αυτών μεταβολών.

Για όλους αυτούς τους λόγους, η πρώτη και βασικότερη ικανότητα που οφείλει να αποκτήσει ένα άτομο σήμερα είναι η επικοινωνιακή-γλωσσική επάρκεια, για να λειτουργεί αποτελεσματικά ως μελλοντικός πολίτης σε όλα τα επίπεδα της καθημερινότητας προς όφελος δικό του και της κοινωνίας. Εξάλλου, το γεγονός ότι τα άτομα αλληλεπιδρούν πλέον με ποικίλους σημειωτικούς τρόπους (γλώσσα, εικόνα, ήχος) έχει ως συνέπεια τη σταδιακή μετάβαση από την κυριαρχία του έντυπου λόγου στην αυξανόμενη χρήση ψηφιακού και πολυτροπικού λόγου. Υπό αυτό το πρίσμα, πρέπει να λαμβάνονται υπόψη και οι νέοι γραμματισμοί σε τεχνικό, λειτουργικό, αλλά και αναστοχαστικό επίπεδο, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι θα υποτιμηθεί ο γραπτός λόγος, με την κλασική έντυπη μορφή του.

Με βάση το παραπάνω σκεπτικό, το προτεινόμενο διδακτικό σενάριο αποβλέπει κατά κύριο λόγο στην εξοικείωση των μαθητών/τριών με πολυτροπικά κείμενα, ανάλογα με αυτά που προβάλλονται στο διαδίκτυο. Με αυτό τον τρόπο θα είναι σε θέση να αντιλαμβάνονται τους διαφορετικούς επικοινωνιακούς σκοπούς που αυτά κάθε φορά υπηρετούν και να εντοπίζουν όχι μόνο τα πρόδηλα μηνύματα, αλλά και όσα  συχνά υποκρύπτονται υπηρετώντας οικονομικές, πολιτικές και άλλες σκοπιμότητες. Το διδακτικό σενάριο, επίσης, είναι σύμφωνο με το νέο Πρόγραμμα Σπουδών για τη γλωσσική διδασκαλία στο Λύκειο. Το νέο Πρόγραμμα Σπουδών αποτελεί συνέχεια του Π.Σ. για τη διδασκαλία της νέας ελληνικής στο Γυμνάσιο (συμπληρωματικό Π.Σ. Γυμνασίου του 2011), καθώς και του Π.Σ. για την Α΄ τάξη του Λυκείου (ισχύον Π.Σ. του 2012), με το οποίο σχετίζεται στενά ως προς τους στόχους και τη μεθοδολογία.

Για τον σχεδιασμό και την εκπόνηση του προτεινόμενου διδακτικού σεναρίου βασιστήκαμε στο μοντέλο της επικοινωνιακής και κειμενοκεντρικής διδασκαλίας της γλώσσας, αφού σ’ αυτό στηρίζεται η σύγχρονη  γλωσσική διδασκαλία. Σημαντική για την επικοινωνιακή προσέγγιση της διδασκαλίας της γλώσσας είναι η έννοια της περίστασης επικοινωνίας, αφού σ’ αυτή μπορούν οι μαθητές/τριες να κατανοούν και να παράγουν τις ποικίλες μορφές λόγου που χρησιμοποιούνται στην κοινωνία συνδέοντάς τες με τις συνθήκες επικοινωνίας εντός των οποίων παράγονται [1]. Από την άλλη, κεντρική θέση καταλαμβάνει η ανάλυση της γλωσσικής ποικιλίας και των επιπέδων της γλώσσας και του ύφους.[2] Γι’ αυτό το λόγο η οικείωση των μαθητών/τριών με την ποικιλία των κειμενικών ειδών και την πολλαπλότητα των κειμενικών λειτουργιών αποτελεί τον πυρήνα της γλωσσικής εκμάθησης[3].  Πρέπει, επομένως, να ενθαρρύνεται η επαφή του/της μαθητή/τριας και η ενεργός συμμετοχή του/της σε ένα ευρύ φάσμα επικοινωνιακών γεγονότων [4].

Επίσης, το διδακτικό σενάριο βασίζεται στις κειμενικές λειτουργίες, τις οποίες έχει αναδείξει η Ανάλυση Λόγου στο πλαίσιο της κειμενοκεντρικής προσέγγισης του λόγου. Αυτές είναι η  Συνοχή (cohesion), η οποία αναφέρεται στους γραμματικούς τρόπους σύνδεσης των δομικών στοιχείων του κειμένου, η Συνεκτικότητα (coherence), η οποία αναφέρεται στις εννοιολογικές συνδέσεις των δομικών στοιχείων, τις οποίες προβάλλει στον αναγνώστη το κείμενο, η Προθετικότητα (intentionality), η Καταστασιακότητα (situationality) και η Αποδεκτότητα (acceptability). Αναφορικά με τις τρεις τελευταίες κειμενικές λειτουργίες, η Προθετικότητα είναι ο παράγοντας που μας υποδεικνύει ότι ο πομπός ενός κειμένου (προφορικού ή γραπτού) έχει συνειδητή πρόθεση επίτευξης συγκεκριμένων στόχων με την  παραγωγή του κειμένου του, η Καταστασιακότητα αναφέρεται στο χειρισμό των συνθηκών της επικοινωνίας από το συγγραφέα και η Αποδεκτότητα αναφέρεται στη δυνατότητα του παραλήπτη ενός κειμένου να αναγνωρίζει σε αυτό έναν ή περισσότερους συνεπιδρώντες παράγοντες από όσους αναφέρθηκαν πιο πάνω [5].

Τα κριτήρια κειμενικότητας συμβάλλουν στη συνειδητοποίηση του τρόπου οργάνωσης, σύστασης και κατανόησης του κειμένου. Από τα κριτήρια αυτά διαφαίνεται ότι το κείμενο δεν είναι μια ακολουθία προτάσεων, αλλά έχει πολυεπίπεδη οργάνωση. Αν λείπει κάποια από τις παραπάνω σταθερές, τότε το συγκεκριμένο κείμενο δεν είναι επικοινωνιακό, είναι μη - κείμενο. Η έμφαση στο κείμενο επαναφέρει στο προσκήνιο το ενδιαφέρον για το γραπτό λόγο. Χωρίς να αμφισβητείται η σπουδαιότητα του προφορικού λόγου, ήδη σημειώνεται στροφή στη μελέτη των γλωσσικών σχέσεων, όπως εμφανίζονται στην ευρύτερη ενότητα, που συνιστά το κείμενο [6]. Ανάλογες σχέσεις διαπιστώνονται και αξίζει να διερευνώνται και σε πολυτροπικά κείμενα, όπως αυτά που συναντάμε στο διαδίκτυο, το οποίο αποτελεί πλέον κύριο μέσο πληροφόρησης, αλλά και στήριξης και οργάνωσης της διδασκαλίας.

Από την άλλη, κάθε κείμενο εντάσσεται μαζί με τα ομοειδή του σε μια ευρύτερη κατηγορία είδους λόγου / κειμένου ( genre ). Τα είδη λόγου είναι κανόνες, οι οποίοι περιορίζουν τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας και ο αναγνώστης κατασκευάζουν το νόημα στα κείμενα, αλλά ταυτόχρονα είναι απαραίτητοι, αφού μας καθιστούν ικανούς να τα διαβάζουμε. Τα κείμενα διαβάζονται και κατανοούνται μέσω του είδους στο οποίο ανήκουν [7]. Οι κατηγορίες κειμενικών ειδών προσδιορίζονται με βάση τις συμβάσεις σύμφωνα με τις οποίες συγκροτείται το κείμενο. Τα είδη λόγου, ως κατηγορίες κειμένων, αποτελούν αναπόσπαστα συστατικά μιας πολιτισμικής και γλωσσικής κοινότητας, κοινωνικές κατασκευές που εξυπηρετούν διαφορετικές κοινωνικές λειτουργίες. Τα κειμενικά είδη περιέχουν μορφές και έννοιες οι οποίες απορρέουν και εγγράφουν τις λειτουργίες, τους σκοπούς και τα νοήματα κοινωνικών περιστάσεων. Αποτελούν έτσι ένα είδος δείκτη και κατάλογο του συνόλου των κοινωνικών περιστάσεων μιας κοινότητας σε μια δεδομένη ιστορική στιγμή [8].

 Κατά συνέπεια, τόσο η επίτευξη της επικοινωνίας όσο και η δυνατότητα επίτευξης πράξεων συναρτώνται με μηχανισμούς και στρατηγικές του λόγου που αφορούν στις γλωσσικές ενδείξεις και τις κειμενικές δομές. Με άλλα λόγια, κάθε κειμενικό είδος έχει τα δικά του διακριτικά γλωσσικά, εξωγλωσσικά και μακροδομικά χαρακτηριστικά, ανάλογα με το σκοπό που επιδιώκει να πραγματοποιήσει [9]. Τέτοια κειμενικά είδη συναντάμε στο διαδίκτυο, ειδικά σε ιστοσελίδες εθελοντικών και μη κυβερνητικών οργανώσεων,  από τις οποίες  αντλούμε κάποια από τα κείμενα που περιλάβαμε στο προτεινόμενο διδακτικό σενάριο. Η αναγνώριση του είδους του κειμένου και της επικοινωνιακής πρόθεσης του συντάκτη του είναι μία δεξιότητα που πρέπει να έχει ένας νέος σήμερα, προκειμένου να αντιμετωπίζει πιο κριτικά την πραγματικότητα γύρω του.

Το προτεινόμενο διδακτικό σενάριο έχει τους ακόλουθους διδακτικούς στόχους, με τους οποίους παράλληλα επιδιώκεται η κατάκτηση από τους/τις μαθητές/τριες των ακόλουθων γνώσεων για τον κόσμο και η καλλιέργεια των εξής γραμματισμών και δεξιοτήτων:

- να κατανοήσουν ότι τα κείμενα είναι έτσι δομημένα, ώστε να ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες κοινωνικές και επικοινωνιακές περιστάσεις, ενώ η πρόθεση του πομπού και η δομή τους εξασφαλίζονται με τις κατάλληλες επιλογές σε επίπεδο γλωσσικής συνοχής και νοηματικής συνεκτικότητας

-να εξοικειωθούν οι μαθητές/τριες με τις ιδιαιτερότητες του ακαδημαϊκού λόγου για τον ρατσισμό, τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις. Στο πλαίσιο αυτό εξοικειώνονται  με την πληροφοριακή δομή και τον σκοπό διαφορετικών κειμενικών ειδών που αναφέρονται στη θεματική ενότητα του ρατσισμού και των κοινωνικών διακρίσεων (επιστημονικά άρθρα, φυλλάδια οργανώσεων, ειδήσεις, σχόλια, ενημερωτικά έντυπα και διαφημίσεις, νομικά κείμενα κ.ά.)

- να ασκηθούν στο να διαβάζουν κριτικά  κείμενα και να καταγράφουν σε μορφή σημειώσεων τα κυριότερα σημεία τους.

-  να κατανοήσουν ότι τα άτομα υιοθετούν (θετικά και αρνητικά) κοινωνικά στερεότυπα, τα οποία κατασκευάζουν διαφορετικές ταυτότητες διαμορφώνοντας έτσι την κοινωνική πραγματικότητα.

-  να αναγνωρίζουν γλωσσικά στερεότυπα (π.χ. τη χρήση αρσενικού γένους για τη δήλωση των δύο κοινωνικών φύλων).

-  να διακρίνουν τις γλωσσικές επιλογές και τη διαφοροποίηση του ύφους σε είδη κειμένων που αναφέρονται στις κοινωνικές διακρίσεις, όπως φυλλάδια, άρθρα, επιστολές, νομικά κείμενα) και τις συσχετίζουν με τις επικοινωνιακές περιστάσεις.

-  να συνθέτουν ερευνητική εργασία στην οποία απαριθμούν συγκεκριμένες πρακτικές  με τις οποίες δημιουργούνται και αναπαράγονται τα στερεότυπα στην κοινωνία, τις επιπτώσεις τους στις ανθρώπινες σχέσεις και δράσεις για τον περιορισμό τους.

Οι παραπάνω διδακτικοί στόχοι είναι σύμφωνοι με τη φιλοσοφία του νέου Προγράμματος Σπουδών για τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος για το Λύκειο και με τις σύγχρονες διδακτικές πρακτικές που εφαρμόζονται διεθνώς στο γλωσσικό μάθημα (Αγγλία, Φιλανδία, Αυστραλία), ανεξάρτητα από το αν εφαρμοσθεί το προτεινόμενο Πρόγραμμα Σπουδών ή  αν υπάρξει μία αναπροσαρμοσμένη έκδοσή του. Επίσης, συνάδουν με την επικοινωνιακή και κειμενοκεντρική διδακτική προσέγγιση της νεοελληνικής γλώσσας, σύμφωνα με την οποία οι μαθητές/τριες πρέπει να αποκτούν την επικοινωνιακή δεξιότητα (λειτουργικός γραμματισμός) και να είναι σε θέση να αποδομούν τα κείμενα και τα νοήματά τους ανάλογα με την καταστασιακή περίσταση και την πρόθεση του πομπού, σε συνδυασμό με την αποδεκτότητα του κειμένου. Τέλος, οι διδακτικοί στόχοι ανταποκρίνονται στη λογική του κριτικού γραμματισμού, ο οποίος έρχεται να συμπληρώσει την επικοινωνιακή και κειμενοκεντρική θεωρία, προκειμένου η διδασκαλία να είναι πιο στέρεη και αποτελεσματική.

Η χρονική διάρκεια του προτεινόμενου διδακτικού σεναρίου είναι 6 διδακτικές ώρες. Στη διάρκεια αυτή περιλαμβάνεται η διαδικασία αυτοαξιολόγησης και ετεροαξιολόγησης των μαθητών/τριών. Δεν περιέχεται η εκπόνηση της ερευνητικής εργασίας, η οποία δίνεται στους/στις μαθητές/τριες που απαρτίζουν τις ομάδες εργασίες. Αυτή θα ζητηθεί ως ομαδική εργασία στο σπίτι με τη συνεργασία των μαθητών, η οποία είναι εφικτή, αφού υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ τους εξαιτίας των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που χρησιμοποιούν.

Ειδικότερα, στην  πρώτη διδακτική ώρα οι μαθητές/τριες του τμήματος χωρισμένοι σε πέντε ομάδες θα ασχοληθούν με δραστηριότητες κριτικής αποδόμησης κειμένων που έχουν ως θεματικό τους κέντρο τον ρατσισμό και τις στερεότυπες αντιλήψεις που διαμορφώνονται σε μια κοινωνία, κυρίως στην ελληνική.   Στις επόμενες δύο διδακτικές ώρες οι μαθητές/τριες θα ανακοινώσουν τις εργασίες τους στην ολομέλεια του τμήματος. Παράλληλα, με αφόρμηση τις απαντήσεις τους στις εργασίες θα υπάρξει συζήτηση σχετικά με τις γλωσσικές επιλογές του πομπού ανάλογα με την καταστασιακή περίσταση και για τους τρόπους μετάδοσης και εδραίωσης των στερεοτύπων στην κοινωνία. Στο τέλος της διδακτικής δράσης θα γίνει αυτοαξιολόγηση και ετεροαξιολόγηση των μαθητών.

Παράλληλα, στις επόμενες τρεις διδακτικές ώρες ο σχεδιασμός έχει ως εξής: Στην πρώτη από τις τρεις διδακτικές ώρες οι μαθητές/τριες  διατηρώντας τις ομάδες τους θα εκπονήσουν ομαδική παραγωγή λόγου σε δεδομένη καταστασιακή περίσταση (Οργάνωση Ημερίδας στην αίθουσα τελετών του σχολείου με θέμα τον Ρατσισμό και τις στερεότυπες αντιλήψεις). Στο πλαίσιο της οργάνωσης της Ημερίδας καλούνται να παραγάγουν διάφορα κειμενικά είδη (αφίσα, επιστολή – κάλεσμα σε μέλος ανθρωπιστικής οργάνωσης, ανακοίνωση στον Τύπο της περιοχής, εναρκτήρια της Ημερίδας ομιλία, ανακοίνωση στη μαθητική κοινότητα) με σχετικές οδηγίες για τις γλωσσικές επιλογές που πρέπει να υιοθετήσουν για να είναι αποτελεσματικό το κείμενό τους. Στις επόμενες δύο διδακτικές ώρες οι μαθητές/τριες θα ανακοινώσουν τις εργασίες τους στην ολομέλεια του τμήματος και παράλληλα με κάθε ανακοίνωση θα οργανώνεται συζήτηση με θέμα την αποτελεσματικότητα του κειμένου. Με αυτό τον τρόπο θα εμπλακούν όλες οι ομάδες στη διδακτική δράση. Στο τέλος της δράσης θα δοθεί στους/τις μαθητές/τριες Φύλλο αυτοαξιολόγησης και ετεροαξιολόγησης.

Στη διάρκεια κάθε διδακτικής παρέμβασης ο διδάσκων θα καταγράφει σε ημερολόγιο τις παρατηρήσεις του αναφορικά με τη συμμετοχικότητα, το ενδιαφέρον και τη διάθεση των μαθητών/τριών, παρατηρήσεις που θα ληφθούν υπόψη για την αξιολόγησή τους. Επίσης, στο τέλος της σχολικής χρονιάς θα παραδώσουμε στο ΕΠΕΣ του σχολείου μας το Ημερολόγιο Καταγραφής των Ομαδοσυνεργατικών Δράσεων και πρόθεσή μας είναι να δημοσιεύσουμε τα Φύλλα εργασίας της δράσης και τις ομαδικές εργασίες των μαθητών/τριών στην ιστοσελίδα του σχολείου μας.

Τέλος, όπως αναφέραμε, στις ομάδες των μαθητών θα δοθεί ερευνητική εργασία έκτασης 1000 λέξεων με θέμα σχετικό με τον ρατσισμό και παραπομπή σε ιστοσελίδες στο διαδίκτυο για σχετική ιστοεξερεύνηση. Οι εργασίες των μαθητών/τριών θα αποτελέσουν αντικείμενο αξιολόγησης στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας για το τετράμηνο (εκτός από τα άλλα κριτήρια αξιολόγησης που έχουμε προσδιορίσει).

                                                                                                               Με εκτίμηση,

                                                            Νικόλαος Κων/νου Αλέφαντος

                                                         Φιλόλογος

---

[1]  Χαραλαµπόπουλος, Α., & Χατζησαββίδης, Σ. (1997). Η διδασκαλία της λειτουργικής

    χρήσης της γλώσσας. Θεωρία και πρακτική εφαρµογή. Θεσσαλονίκη: Κώδικας.

[2]  Κακριδή – Ferrari, Μ., Χειλά – Μαρκοπούλου, Δ., (1996), «Η γλωσσική ποικιλία και η

    διδασκαλία της νέας ελληνικής ως ξένης γλώσσας», στο «Η Νέα Ελληνική ως Ξένη

    Γλώσσα», Αθήνα: Ίδρυμα Γουλανδρή- Χόρν.

[3]  McCarthy, M., Carter, R., (1994), Language as Discourse, Perspectives for Language 

    Teaching, London: Longman.

[4]  Γεωργακοπούλου, Α., κ΄ Γούτσος, Δ., (1999), Κείμενο και Επικοινωνία, Αθήνα: Ελληνικά

    Γράμματα.

[5]  Ματσαγγούρας, Η., (2001), Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου: Ή αφού

    σκέφτονται γιατί δεν γράφουν, Αθήνα: Γρηγόρης.

[6]   Μπαμπινιώτης, Γ., (1985), Η διδασκαλία της γλώσσας στην εκπαίδευση – Σύγχρονες τάσεις και

     παράδοση, Γλωσσολογία, τ.χ. 4, σ.σ. 39-46. 

[7]   Χατζησαββίδης, Σ. ( 2002 ). Δομή, επικοινωνία, είδη λόγου και γραμματισμός στα νέα   

    Προγράμματα Σπουδών γλωσσικής διδασκαλίας στο Δημοτικό Σχολείο.  Γλώσσα, 54, σσ. 54 - 62

[8]  Ματσαγγούρας, Η., (2001), Κειμενοκεντρική προσέγγιση του γραπτού λόγου: Ή αφού   

    σκέφτονται γιατί δεν γράφουν, Αθήνα: Γρηγόρης.

[9]  Αρχάκης, Α. ( 2005 ) Γλωσσική διδασκαλία και σύσταση των κειμένων, Αθήνα: Πατάκης.