Έκθεση πεπραγμένων για τη διακειμενικότητα

Πρότυπο ΓΕΛ Βαρβακείου Σχολής

 Έκθεση πεπραγμένων του διδακτικού σεναρίου «Η διακειμενικότητα στη Λογοτεχνία»

Μάθημα: Νεοελληνική Λογοτεχνία

Τάξη: Β΄ Λυκείου (τμήμα Β2)

Διδάσκων: Νικόλαος Κων/νου Αλέφαντος

Υπόψη: ΕΠΕΣ Προτύπου ΓΕΛ Βαρβακείου Σχολής

          Στα τέλη Σεπτεμβρίου ως και τα μέσα Οκτωβρίου του 2016 οργάνωσα τη διδακτική δράση στο πλαίσιο του διδακτικού σεναρίου με τίτλο «Διακειμενικότητα» που είχα σχεδιάσει για το μάθημα της Λογοτεχνίας Γενικής Παιδείας της Β’ τάξης του Λυκείου. Το τμήμα στο οποίο υλοποιήθηκε η διδακτική δράση είναι το Β2 του σχολείου μας. Ο αρχικός σχεδιασμός ήταν τέσσερις διδακτικές ώρες, αλλά η διάρκεια της δράσης ήταν τελικά έξι  διδακτικές ώρες για λόγους που θα εξηγήσω στη συνέχεια.

          Αρχικά, πρέπει να τονισθεί ότι η ροή των προηγούμενων, εισαγωγικών στη Λογοτεχνία και στην ποίηση, μαθημάτων (αποτυπώνεται στο βιβλίο ύλης του τμήματος) με ώθησε στην ιδέα να αντιστρέψω τη δομή του διδακτικού σεναρίου και να ξεκινήσω από το δεύτερο Φύλλο εργασίας που είχα ετοιμάσει και που περιείχε το ποίημα του Γ. Σαραντάρη «Δεν είμαστε ποιητές σημαίνει» και το ποίημα του Μ. Σαχτούρη «Ο  Ελεγκτής». Η πρώτη διδακτική ώρα έγινε στις 26 Σεπτεμβρίου 2016 (στη 2^η διδακτική ώρα του ωρολόγιου προγράμματος). Αυτό διότι οι μαθητές/τριες του τμήματος είχαν εξοικειωθεί με τα νοήματα του ποιήματος του Γ. Σαραντάρη, οπότε μπορούσαν μέσω της φθίνουσας καθοδήγησης κατά τη διδασκαλία να κατανοήσουν καλύτερα και να προσεγγίσουν αισθητικά και νοηματικά το άλλο ποίημα. Πραγματικά, σε κλίμα διαλόγου και έντονης συμμετοχικότητας έγινε η ανάλυση του δεύτερου ποιήματος και στο τέλος της διδακτικής ώρας βγήκε αβίαστα το συμπέρασμα ότι οι ποιητές αναφέρονται στον ρόλο και το χρέος του ποιητή και ότι η ποίηση έχει κοινωνικό χαρακτήρα κατά την άποψη και των δύο ποιητών.

Στη δεύτερη διδακτική ώρα, στις 28 Σεπτεμβρίου 2016 (στη 2^η διδακτική ώρα του ωρολόγιου προγράμματος), χώρισα τους μαθητές και τις μαθήτριες του τμήματος σε πέντε ομάδες που απαρτίζονταν από 3 αγόρια και 2 κορίτσια. Σε κάθε ομάδα έδωσα φωτοτυπημένο ένα αντίγραφο από το συνολικό Φύλλο εργασίας της ομαδοσυνεργατικής δράσης, προκειμένου να έχουν εποπτεία των εργασιών των ομάδων. Στη συνέχεια παρουσίασα σε κάθε ομάδα τα κείμενα και τις δραστηριότητες που είχαν δομηθεί σε αυτά και οι ομάδες άρχισαν τη μελέτη και επεξεργασία τους. Η συμμετοχή των μαθητών/τριών ήταν εμφανώς πιο έντονη από ό,τι στην προηγούμενη διδακτική ώρα, που η διδασκαλία είχε δομηθεί στον διάλογο. Υπήρχε, επίσης, ενθουσιασμός και καλή διάθεση από τα μέλη των ομάδων. Βέβαια, δεν έλειψαν και τα παράπονα, όπως των μελών της τέταρτης ομάδας, επειδή το κείμενο του Ηλία Βενέζη (Νούμερο 31328) που ζητούνταν να συγκριθεί με ποίημα της Κλωντ Μακ Κέι ήταν μεγάλο σε έκταση και θα έχαναν πολλή ώρα για την ανάγνωση, κατανόηση και μελέτη του. Το μόνο που μπορούσα να κάνω εκείνη τη στιγμή ήταν να τους εμψυχώσω, αλλά έλαβα σοβαρά υπόψη μου αυτή την παρατήρηση και σκέφτηκα πως θα ήταν προτιμότερο αν ζητούνταν η σύγκριση του ποιήματος με ένα άλλο ποιητικό κείμενο ή ένα συντομότερης έκτασης αφήγημα.

Στην τρίτη διδακτική ώρα (5 Οκτωβρίου 2016) ξεκινήσαμε με την παρουσίαση των εργασιών των ομάδων. Επειδή ήθελα να εμπλέξω όλους τους μαθητές και τις μαθήτριες του τμήματος στις εργασίες και δραστηριότητες της ομαδοσυνεργατικής δράσης, προτίμησα από μια απλή παρουσίαση των εργασιών να διαβαστούν στην ολομέλεια τα υπό σύγκριση κείμενα και να γίνει μια πρώτη προσέγγισή τους προτού να γίνει η παρουσίαση κάθε ομάδας. Στη διάρκεια λοιπόν της ώρας διάβασα το ποίημα του Γ. Σεφέρη «Ελένη» και ρώτησα ποιος είναι αυτός που αφηγείται. Με αφορμή την απάντηση ενός μαθητή ότι πρόκειται για τον Τεύκτρο ρώτησα τους μαθητές αν γνωρίζουν την ιστορία και τι τους θυμίζει. Οι απαντήσεις έφεραν στην επιφάνεια το ομώνυμο έργο του Ευρυπίδη, απόσπασμα του οποίου υπήρχε στο Φυλλάδιο της δράσης. Ζήτησα λοιπόν από δύο μαθητές άλλων ομάδων, ένα αγόρι και ένα κορίτσι, να διαβάσουν το απόσπασμα στο οποίο συνομιλεί ο Τεύκτρος με την Ελένη. Τότε ζήτησα προφορικά τα κοινά στοιχεία και στη συνέχεια η πρώτη ομάδα διάβασε στην ολομέλεια την εργασία της που ήταν σχετική με την αναζήτηση διακείμενων ανάμεσα στα δύο λογοτεχνικά έργα.

Ανάλογη ήταν η οργάνωση της διδακτικής δράσης κατά τη διάρκεια της παρουσίασης της εργασίας της δεύτερης ομάδας. Αρχικά διάβασα το ποίημα του Γ. Σεφέρη «Πάνω σε έναν ξένο στίχο» και ζήτησα από τους μαθητές να εντοπίσουν στοιχεία της Ομηρικής παράδοσης στο ποίημα. Οι απαντήσεις βγήκαν αβίαστα και για να δημιουργήσω το στοιχείο της έκπληξης διάβασα στη συνέχεια το κείμενο του Σύριου ρητοροδιδάσκαλου Σαμοστατέα, ο οποίος ανατρέπει την Ομηρική παράδοση και σε αυτή την ανατροπή βασίζεται η δυτικότροπη λογοτεχνική παράδοση. Με βάση το διακείμενο του μύθου εντοπίστηκαν οι διαφορές και στη συνέχεια η δεύτερη ομάδα διάβασε τη σχετική με το θέμα εργασία της.

Στην τέταρτη διδακτική ώρα (Δευτέρα 10 Οκτωβρίου 2016) η διδακτική δράση αναλώθηκε στην ανάλυση του κειμένου του Η. Βενέζη «Νούμερο 31328» και ήταν αναμενόμενο εξαιτίας της μεγάλης του έκτασης, στοιχείο που είχε δυσκολέψει και την τρίτη ομάδα.  Για να εμπλέξω όλους τους μαθητές της τάξης στο διήγημα, διάβασα το απόσπασμα από το διδακτικό βιβλίο. Στη διάρκεια της ανάγνωσης εξηγούσα κάποιες λέξεις, διότι προέρχονταν από τη λαϊκή γλώσσα, κυρίως την τοπική διάλεκτο των Ελλήνων της Μικράς Ασίας εκείνης της εποχής.

Μετά την ανάγνωση η παρατήρηση ενός μαθητή για τη γλώσσα του κειμένου αποτέλεσε το έναυσμα, για να ανοίξω συζήτηση με τους μαθητές αναφορικά με τις γλωσσικές επιλογές του Η. Βενέζη με τις οποίες πετυχαίνει να δημιουργήσει λιτό ύφος λόγου. Μερικοί μαθητές παρατήρησαν ότι το κείμενο θα μπορούσε να ήταν χρονικό ή ημερολόγιο. Ορμώμενος από τις παρατηρήσεις αυτές ζήτησα τη διερεύνηση της πρόθεσης του πομπού. Η απάντηση ήταν ότι ήθελε να αποδώσει ρεαλιστικά τα βιώματά του. Μια μαθήτρια παρατήρησε ότι σε αυτό βοηθά και η επιλογή του πρώτου ρηματικού προσώπου. Μια άλλη μαθήτρια συμπλήρωσε ότι με αυτό το πρόσωπο ο πομπός θέλει να μας ευαισθητοποιήσει.

Στο σημείο αυτό ζήτησα από τους μαθητές/τριες του τμήματος να διευκρινήσουν το θέμα για το οποίο ο πομπός θέλει να μας ευαισθητοποιήσει σε απλό ύφος λόγου. Η απάντηση ήταν εύκολη, καθώς έγινε λόγος για τα κοινά πάθη Ελλήνων και Τούρκων φρουρών και για το γεγονός ότι οι ανώτεροι Τούρκοι, όπως άλλωστε όλοι οι έχοντες θέσεις εξουσίας, πυροδοτούν σκόπιμα το μίσος και τη διαίρεση των ανθρώπων και των λαών. Ύστερα από την προσέγγιση του κειμένου σε επίπεδο αισθητικής ανταπόκρισης και νοημάτων θεώρησα καλό να συγκρίνουμε το απόσπασμα με το ποίημα της Κλώντ Μακ Κέι και ζήτησα από την τρίτη ομάδα να διαβάσει την εργασία της. Όλοι συμφώνησαν πως η προσπάθεια σύγκρισης των δύο κειμένων ήταν πολύ πετυχημένη δεδομένου του χρόνου και της έκτασης του κειμένου. Τα μέλη της ομάδας εντόπισαν το διακείμενο της φυλάκισης και στέρησης της ελευθερίας καθώς και της αντιμετώπισης της κατάστασης με θάρρος και υπερήφανο φρόνημα.

Η πέμπτη διδακτική ώρα έλαβε χώρα την Τετάρτη 12 Οκτωβρίου (2^η ώρα του ωρολόγιου προγράμματος του σχολείου) και σε αυτή αναλύθηκε το ποίημα του Ο. Ελύτη «Η Μαρίνα των βράχων» με σύγκριση με τα ποιήματα «Κοντά σου» της Μ. Πολυδούρη και «Madona mia» του Γ. Φιλύρα. Η διδακτική δράση ήταν αρκετά δημιουργική. Αρχικά παρέπεμψα τους μαθητές στις σελίδες του διδακτικού βιβλίου στις οποίες βρίσκεται το ποίημα. Στη συνέχεια ζήτησα από μια μαθήτρια να το διαβάσει και σε δεύτερο επίπεδο –προσέχοντας τον επιτονισμό- το διάβασα και εγώ. Μετά από την ανάγνωση ζήτησα από τους μαθητές να εκφράσουν τα συναισθήματα που τους δημιούργησε το ποίημα. Εντόπισαν τη μελαγχολία και αναπόληση που αναδύεται. Έγινε συζήτηση (δημιουργική και με μεγάλη συμμετοχή) για το ποιος απευθύνεται σε ποιον και καταλήξαμε πως από στοιχεία του κειμένου πρόκειται για τον ποιητή που απευθύνεται σε μια κοπέλα. Επισημάνθηκε η εικονοπλαστική λειτουργία της γλώσσας («αετοφόρος άνεμος») και η επανάληψη («έχεις μια γεύση τρικυμίας στα χείλη σου»).

Στη συνέχεια διαβάστηκαν τα άλλα δύο ποιήματα και ζήτησα από την ολομέλεια της τάξης να εντοπιστούν κοινά σημεία (διακείμενα) με το ποίημα του Ο. Ελύτη. Με μεγάλη συμμετοχή εντοπίστηκαν το β΄ ενικό πρόσωπο, η αίσθηση τρυφερότητας, το ερωτικό συναίσθημα και άλλα. Τότε ζήτησα από την τέταρτη ομάδα να αναγνώσει την εργασία της. Γενικά, το μάθημα ήταν διαδραστικό και το ενδιαφέρον των μαθητών ζωηρό.

Τέλος, στην έκτη διδακτική ώρα, η οποία έλαβε χώρα τη Δευτέρα 19 Οκτωβρίου 2016, αναλύθηκε το διήγημα «Ζητείται Ελπίς» του Α. Σαμαράκη σε συνδυασμό με το ποίημα του Κ. Καρυωτάκη «Είμαστε Κάτι». Αρχικά διαβάστηκε στην ολομέλεια της τάξης το διήγημα και σχολιάστηκε το ψυχικό κλίμα στο οποίο κινείται. Οι μαθητές/τριες εντόπισαν με ευκολία το κλίμα απογοήτευσης που διακρίνει τόσο την ψυχική διάθεση του αφηγητή όσο και την κοινωνική και παγκόσμια πραγματικότητα της μεταπολεμικής εποχής. Έμφαση δόθηκε στον τίτλο του διηγήματος «Ζητείται Ελπίς» σε σχέση με το περιεχόμενο της αφήγησης.

Στη συνέχεια διαβάστηκε το ποίημα του Κ. Καρυωτάκη «Είμαστε Κάτι» και ζητήθηκε από τους/τις μαθητές/τριες του τμήματος η ερώτηση αν θα μπορούσε ο τίτλος του να είναι ίδιος με αυτόν του διηγήματος. Η ανταπόκριση ήταν άμεση με αναφορά σε σχετικούς στίχους του ποιήματος, στους οποίους φαίνεται το κλίμα διάλυσης που περιγράφει ο ποιητής. Τέλος, η πέμπτη ομάδα που είχε αναλάβει τη σύγκριση των δύο έργων και τον εντοπισμό διακείμενων διάβασε στην ολομέλεια του τμήματος την εργασία της. Η ανάγνωση λειτούργησε ανακεφαλαιωτικά στη διδασκαλία.

Τα τελευταία πέντε λεπτά μοιράστηκαν στους/στις μαθητές/τριες τα φύλλα αξιολόγησης και αυτοαξιολόγησης της δράσης, τα οποία συμπληρώθηκαν ανώνυμα. Τα συμπεράσματα που εξάγονται από τις απαντήσεις των μαθητών είναι ενδιαφέροντα και επιβεβαιώνουν τις εντυπώσεις που σχημάτισα κατά τη διάρκεια της διδακτικής δράσης. Στην ερώτηση αναφορικά με τον βαθμό στον οποίο η διδακτική δράση βοήθησε τους μαθητές να κατανοήσουν τον τρόπο με τον οποίο συνομιλούν δύο κείμενα οι απαντήσεις ήταν: Δύο θεώρησαν ότι η δράση τους βοήθησε «Λίγο», δύο «Αρκετά», εννέα «Πολύ» και δώδεκα «Πάρα πολύ».

Αντίστοιχα, στην ερώτηση σχετικά με τον βαθμό στον οποίο κάθε μαθητής/τρια βοηθήθηκε από τη διδακτική δράση οι απαντήσεις ήταν: Ένας/μία μαθητής/τρια θεώρησε ότι δε βοηθήθηκε «Καθόλου», τέσσερις απάντησαν «Αρκετά», εννέα «Πολύ» και έντεκα απάντησαν «Πάρα Πολύ». Επίσης, η πλειοψηφία των μαθητών απάντησαν ότι συνεργάστηκαν «Πολύ» (15 μαθητές/τριες) ως «Πάρα Πολύ» (6 μαθητές/τριες) με τους συμμαθητές τους κατά τη διδακτική δράση, ενώ η ομάδα που κατά τη γνώμη τους παρουσίασε το καλύτερο αποτέλεσμα ήταν η τρίτη, καθώς απέδωσε βαθύτερα τα νοήματα των κειμένων, αν και η έκταση του διηγήματος (Νούμερο 31328) ήταν πολύ μεγάλη και θα δυσκόλευε τον καθένα.

Συνοψίζοντας, η δράση διήρκησε έξι διδακτικές ώρες αντί για τέσσερις που ήταν προγραμματισμένες στον αρχικό σχεδιασμό. Ο κύριος λόγος ήταν ότι ήθελα να εμπλέξω όλους τους μαθητές/τριες του τμήματος στα κείμενα που είχε κάθε ομάδα αναλάβει να διερευνήσει. Έκρινα ότι με αυτόν τον τρόπο οι μαθητές/τριες θα είχαν μια πιο συνολική θεώρηση των κειμένων και θα κατανοούσαν καλύτερα την έννοια της διακειμενικότητας. Αν επαναλάμβανα τη δράση, θα έπραττα το ίδιο, με τη διαφορά ότι θα επανασχεδίαζα το Φύλλο εργασίας της τρίτης ομάδας, προκειμένου να είναι ίσης δυσκολίας με αυτά των άλλων ομάδων. Ωστόσο, θα μπορούσε να αξιοποιηθεί με διαφορετικό διαχωρισμό των ομάδων στο πλαίσιο της διαφοροποιημένης μάθησης.